بر اساس ابلاغ سازمان برنامه و بودجه کشور، سازمان مرکزی تعاون روستایی در سال ۹۵ موظف به خرید تضمینی چهار محصول زراعی سیب‌زمینی بهاره و پاییزه، پیاز بهاره و پاییزه، وش پنبه و نخود و سه محصول باغی خرما، کشمش و سیب صنعتی شده است. بر همین اساس از ابتدای سال، این سازمان اقدام به خرید تضمینی برخی از این محصولات کرده است که می‌توان به وش پنبه و پیاز اشاره کرد.

هرچند خرید تضمینی در زمان پیشه گرفتن عرضه از تقاضا و افت قیمت یک محصول تا حدی در تنظینم بازار مؤثر بوده و از زیان مستمر تولیدکنندگان جلوگیری می‌کند، اما تجربه چند ساله این شکل از خرید توسط دولت نشان می‌دهد که در نهایت خرید تضمینی نه به نفع دولت و نه به نفع کشاورز بوده و نیاز به بازنگری کارشناسی دارد.

مهین ابراهیمی، معاونت بازرگانی و برنامه‌ریزی سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایانا از جزئیات خرید تضمینی ابلاغی سال ۹۵ و اما و اگرهای این شکل از خرید و راه‌های پیشنهادی و جایگزین می‌گوید:

سازمان تعاون روستایی زمانی وارد خرید تضمینی می‌شود که قیمت در بازار از هزینه تمام‌شده پایین‌تر بیاید و احتمال زیان کشاورز وجود داشته باشد. با توجه به شرایط بازار و ابلاغی سازمان برنامه و بودجه به سازمان مرکزی تعاون روستایی از محصولات زراعی تعیین شده در سال ۹۵، تا امروز وش پنبه به قیمت تضمینی دوهزار و ۹۳۲ تومان و پنج ریال با حجم بیش از سه‌هزار و ۵۰۰ تن خریداری شد است. این خرید بیشتر در استان گلستان و کاهش قیمت در چین دوم به‌دلیل همزمانی برداشت این استان با سایر استان‌ها اتفاق افتاد. همچنین در حجم بسیار کمی نیز در استان خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و فارس نیز خرید تضمین وش پنبه انجام گرفت است. از دیگر محصولات زراعی پیاز بهاره بود که تنها در یک استان و شهر جیرفت به میزان دوهزار و ۵۰۰ تن به قیمت خرید تضمینی دوهزار و ۶۴۰ ریال انجام شد. در سایر محصولات زراعی مانند سیب‌زمینی به‌دلیل راه‌اندازی صنایع جانبی و کارخانه‌های سورت و بسته‌بندی و فرآوری با هدف صادرات و تأمین نیاز مشتریان داخلی این محصول بازار خوبی داشت و بی‌نیاز از خرید تضمینی بود در محصول نخود نیز قیمت بازار از قیمت خرید تضمینی بالاتر بود و تقاضای برای خرید تضمینی نداشتیم. در محصولات باغی که شامل خرما، کشمش و سیب درختی صنعتی می‌شد با توجه به شرایط بازار تاکنون نیاز به ورود سازمان تعاون روستایی به خرید تضمینی نبوده است.

ابلاغیه وزیر جهاد کشاورزی درباره خرید تضمینی باید عملیاتی شود، ضمن اینکه ما از سوی دولت موظف به ورود به خرید تضمینی هستیم، اما این ورود به خرید تضمینی معمولاً، بر اساس ارزیابی‌های کارشناسان ما از بازار انجام می‌گیرد این امر احتمال سوءاستفاده فرصت‌طلبان را کاهش می‌دهد، همچنین معمولاً سازمان تعاون روستایی زمانی به بازار ورود پیدا می‌کند که تقاضای خرید تضمینی از سوی استان‌ها به سازمان رسیده باشد.

سعی می‌شود تا جایی که امکان دارد سیکل اداری را کاهش دهیم و به این شکل از اتلاف وقت جلوگیری شود، اما با این حال احتمال افزایش قیمت از زمان اعلام نیاز استان‌ها تا اقدام سازمان وجود دارد، به همین دلیل ابلاغیه خرید تضمینی و قیمت در اختیار استان‌ها قرار می‌گیرد، اما از آنها خواسته می‌شود که فقط در شرایط نیاز و خاص به بازار ورود پیدا کنند. البته به هر حال اعلام خرید تضمینی شوکی را به بازار وارد می‌کند و باید هر اقدامی با احتیاط انجام گیرد و تا جایی که ممکن است، از ایجاد مشکل در کار جلوگیری شود.

قیمت خرید تضمینی بر اساس قیمت تمام‌شده و در زمان پیک تولید تعیین می‌شود. برخی کشاورزان مبادرت به نگهداری محصول خود می‌کنند و انتظار دارند در تعیین قیمت خرید تضمینی این هزینه‌ها که هزینه سربار به‌شمار می‌رود در نظر گرفته شود، اما کشاورزان باید بدانند قرار نیست سازمان تعاون روستایی هزینه نگهداری، انبار و حمل و نقل را در تعیین قیمت خرید تضمینی به حساب بیاورد، همان‌طور که هزینه فرآوری و تبدیل به محصول در قیمت خرید تضمینی لحاظ نمی‌شود.

خرید توافقی به‌صورت خودجوش توسط تعاونی‌ها انجام می‌گیرد. در این شکل از خرید تعاونی‌ها سعی می‌کنند بازار را به نفع تولیدکننده تغییر دهند. در خرید توافقی هدف جلوگیری از زیان تولید کننده است و تعاونی به‌صورت مستقیم محصول را از تولیدکننده می‌خرد، در نتیجه از سوءاستفاده فرصت‌طلبان جلوگیری می‌شود. قیمت محصول خریداری شده نیز فراخور نوع محصول و شرایط بازار آن در منطقه تعیین می‌شود، اما قیمت‌ها همیشه بالاتر از قیمت خرید تضمینی است. به‌طور مثال به‌دلیل ازدیاد تولید گوجه‌فرنگی و احتمال کاهش قیمت این محصول با وجود اینکه ابلاغی خرید تضمینی نداشت، در برخی از مناطق تعاونی‌ها ورود پیدا کرده و با خرید توافقی بازار را تنظیم کردند. اعتبار مورد نیاز برای این نوع خرید از تسهیلات بانکی تأمین می‌شود.

دولت با خرید تضمینی هزینه هنگفتی را به خود تحمیل می‌کند؛ زیرا در بیشتر مواقع مجبور به پرداخت هزینه ذخیره محصولات خریداری شده، نگهداری و افت کمیت و کیفیت است، پس خرید توافقی به نفع دولت نیز است. به همین دلیل سیاست‌های کلی وزارت جهاد کشاورزی به این سمت می‌رود که خرید توافقی را جایگزین خرید تضمینی کند. هرچند سازمان تعاون روستایی از همان زمان شکل‌گیری خود یعنی از سال ۱۳۴۲ به امور اقتصادی مانند خرید توافقی می‌پرداخته است، اما همان‌طور که می‌دانید وزارت جهاد کشاورزی به‌تازگی و با اجرایی شدن قانون انتزاع، عهده‌دار امور بازرگانی نیز شده است، پس تغییر روش خرید از تضمینی به توافقی زمان‌بر خواهد بود، ضمن اینکه این اقدام نیاز به تحقیق و پژوهش وسیع دارد.

خرید حمایتی، حلقه گمشده بین خرید توافقی و خرید تضمینی بود. در این روش خرید منابع مالی توسط دولت تأمین می‌شود و کار به سازمان تعاون روستایی واگذار می‌گردد و برای سازمان کارمزدی در نظر گرفته می‌شود. در خرید حمایتی معمولاً به دو شکل عمل می‌شود، یا کالا برای تعاونی روستایی در نظر گرفته می‌شود که در این صورت زیان نیز متوجه تعاون روستایی است یا کالا برای دولت بوده و زیان نیز متوجه دولت می‌شود. به‌طور مثال در طرح خرید حمایتی شیر، استحصالات آن که بیشتر شامل شیرخشک است برای دولت بوده در نتیجه زیان آن نیز متوجه دولت است و تعاون روستایی فقط مبلغی را به‌عنوان کارمزد خرید و جمع آوری و ارسال به کارخانه از دولت دریافت می‌کند.

در آخرین جلسه‌ای که با ستاد تنظیم بازار داشته‌ایم، امسال نیز مانند دو سال گذشته وظیفه خرید تضمینی میوه شب عید به سازمان تعاون روستایی واگذار شده است، اما هنوز صورت جلسه آن به دست ما نرسیده است تا به بازار ورود پیدا کنیم. به محض دریافت مصوبه خرید را آغاز خواهیم کرد و این خرید شامل دو محصول سیب و پرتقال می‌شود.

تعاونی‌ها محصولات کشاورزی را از کسانی دریافت می‌کنند که مورد تأیید اداره جهاد کشاورزی قرار گرفته باشند همچنین از اسنادی که در هنگام خرید تضمینی از مراجعان دریافت می‌شود گواهی‌های هستند که در آن جهاد کشاورزی میزان سطح زیر کشت و برآورد میزان تولید را قید کرده باشد.

تمام خریدهای انجام‌شده توسط تعاونی‌ها در سامانه ساتراپ (سامانه اطلاع‌رسانی تعاونی‌های روستایی ایران پارس) ثبت می‌شود در این سامانه الکترونیکی مشخصات کشاورز، نوع و وزن محصول همچنین ویژگی‌های کمی و کیفی محصول و شماره حساب ثبت می‌شود سپس بر مبنای آن چک لیستی تهیه شده و در اختیار بانک‌های عامل قرار می‌گیرد تا بهای محصولات عرضه‌شده به‌طور یکسان به حساب کشاورزان واریز شود. با توجه به اینکه در اختیار خرید بسیاری از محصولات کشاورزی مانند ذرت و جو و دانه‌های روغنی از سازمان تعاون روستایی گرفته شده است، امکان تحویل نهاده در ازای بهای محصولات دریافتی را نداریم، اما در حال مذاکره با شرکت پشتیبانی امور دام کشور هستیم تا بخشی از بهای محصولات ازجمله شیر به‌صورت نهاده انجام گیرد.

بر اساس تصمیم دولت سازمان برنامه و بودجه یک‌هزار میلیارد تومان تسهیلات برای خرید تضمینی در نظر گرفته شده است و بانک‌های عامل نیز معرفی شده‌اند، اما هنوز هیچ تسهیلاتی برای خرید تضمینی پرداخت نشده است. درباره محصولاتی مانند وش پنبه به‌دلیل امکان استحصال محصولات دیگر و فروش آنها بدهی چندانی به تولیدکنندگان نداریم، اما در مورد محصولاتی مانند گوجه‌فرنگی که فرآورده آن مانند رب نوسان قیمت زیادی دارد، متأسفانه در پرداخت بهای محصولات به کشاورزان با مشکل روبه‌رو شده‌ایم.

ما هم موافق حرف شما هستیم و معتقدیم عمر خرید تضمینی به سرآمده و این روش منسوخ شده و لازم است پژوهشی علمی و تحقیقی روی روش خرید تضمینی انجام شود و با به‌کارگیری نظرات بخش خصوصی و کارشناسان، به جمع‌بندی آگاهانه در شیوه تنظیم بازار محصولات کشاورزی متناسب با شرایط اقلیمی و بومی کشور برسیم.

گفت‌وگو: سپیده قاسمی