ابوطالب عزیزی - مدیر دفتر کشاورزی مرکز آمار ایران 

  افزایش ناگهانی و نوسان قیمت محصولات مهم کشاورزی نظير گوشت قرمز و سفید، تخم مرغ، لبنیات و محصولات مهم زراعی و باغی (برنج، پیاز، سیب زمینی، گوجه فرنگی و انواع میوه ها) در چند سال اخیر، اهمیت تولید به موقع آمار در بخش کشاورزی را بیش از پیش نمایان ‎ساخت.

نگاهی به انتشار منظم و به موقع آمارهای بخش کشاورزی در کشورهای توسعه  یافته، اهمیت این موضوع را نشان می دهد. در اکثر کشورهای اروپایی آمار کشتار دام و تولید شیر به صورت ماهانه و در برخی کشورها مانند دانمارک، آمار تولید شیر به صورت روزانه گزارش می شود. در این کشورها تغییرات تولید محصولات زراعی و باغی با استفاده از روش هایی مانند تصاویر ماهواره ای و انتخاب نمونه های ثابت، پیش بینی و برای برنامه ریزی و مدیریت عرضه و تقاضا در بازار مورد استفاده قرار می گبرد. در ایالات متحده آمریکا برای پیش بینی میزان تولید محصولات باغی و خشکبار، اطلاعات مورد نیاز در بازه های ماهانه و به روش تلفنی یا اینترنتی گردآوری و میزان تولید هر محصول در انتهای فصل گزارش می شود.

در ایران بیش از ٩٢ درصد ارزش افزوده بخش کشاورزی به سه زیربخش محصولات سالانه (زراعی)، محصولات دائمی (باغی) و دامداری اختصاص یافته است. از طرف دیگر رتبه ایران در جهان از نظر تولید محصولات مهمی مانند، پسته (رتبه ١)، زعفران (رتبه ١)، خرما (رتبه ٣)، تعداد گوسفند و بره (رتبه ٥)، گوشت مرغ (رتبه ٩)، شیر (رتبه ٢٣) و مجموعه وزنی محصولات سالانه و دائمی (رتبه ٢٣)، که توسط سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد FAO) )به عنوان سازمان بین المللی مسئول امنیت غذایی منتشر می شود، اهمیت برنامه ریزی به منظور تولید آمار بهنگام برای سیاست گذاری در راستای مدیریت مصرف، صادرات و واردات محصولات کشاورزی را مشخص می کند.  

واحدهای تولیدی کشاورزی در ایران شامل واحدهای کارگاهی (مرغداری های صنعتی، دامداری‎های صنعتی، گلخانه‎ها، واحدهای پرورش قارچ خوراکی، واحدهای آبزی پروری خوراکی و شرکت های کشت و صنعت) و واحدهای خانواری ( پرورش محصولات سالانه، محصولات دائمی، دام و طیور و ...) می شود. مرکز آمار ایران آمارهای بخش کشاورزی را بسته به کارگاهی یا خانواری بودن واحدهای تولیدی کشاورزی به صورت سرشماری یا نمونه گیری گردآوری و نتایج آن را در قالب نشریات متنوع، سری های زمانی و اینفوگرافی منتشر می کند. آمارگیری از واحدهای خانواری به صورت نمونه گیری و با استفاده از چارچوب حاصل از سرشماری عمومی کشاورزی انجام می شود. آمارگیری از واحدهای کارگاهی غالباً به صورت سرشماری انجام می شود. از مهم ترین اشکالات برخی از این آمارگیری ها تأخیر در انتشار نتایج (به موقع نبودن)، عدم آمارگیری سالانه (بهنگام نبودن) و عدم اجرای برخی از آمارگیری های مهم در این بخش بوده است. با توجه به این مشکلات طی چند سال گذشته اقدامات مهمی به منظور رفع این اشکالات انجام شده که به برخی از آن ها اشاره می شود:

طرح های آمارگیری از محصولات سالانه ( زراعی)، محصولات دائمی ( باغی)، دامی ( گوسفند و بره، بز و بزغاله، گاو و گوساله، شتر و بچه شتر و گاومیش و بچه گاومیش) و طیور ( گوشتی، تخمگذار، مادر و جوجه کشی): در این سه زیر بخش مهم نتایج طرح های مرتبط با سطح برآورد استانی با سری زمانی سه ساله منتشر می شود. اجرای طرح آمارگیری زراعت از سال ١٣٩٧ شروع شد. در این طرح آمارگیری علاوه بر گردآوری آمار تولید محصولات سالانه برای سال زراعی مورد نظر، پیش بینی سطح کاشت محصولات سال زراعی آتی نیز انجام می شود. در طرح آمارگیری باغداری، که اجرای آن از سال ١٣٨٦ شروع شده، علاوه بر گردآوری آمار مربوط به سطح کاشت و مقدار تولید محصولات دائمی سال مورد نظر، پیش بینی تولید سال بعد نیز انجام می شود.  گرداوری آمار مرتبط با دام از سال ١٣٨٤ شروع و نتایج آن به طور منظم منتشر می شود. به منظور تولید آمار بهنگام از گوشت قرمز و شیر، دو آمارگیری جدید اندازه گیری تعداد و تولیدات دام سبک (گوسفند و بره و بز و بزغاله) از سال ١٣٩٧ و اندازه گیری تعداد و تولیدات دام سنگین ( گاو و گوساله) از سال ١٣٩٨ با برآورد در سطح کشور به صورت فصلی اجرا می شود. طراحی این دو طرح با استفاده از شیوه های نوین نمونه گیری و گردآوری اطلاعات به صورت تلفنی انجام می شود.

آمارگیری از کشتار دام کشتارگاه های کشور:  اجرای آمارگیری از کشتار دام کشتارگاه های کشور از سال ١٣٤٧ شروع شده که نتایج این طرح تا سال ١٣٩٦ به صورت سالانه منتشر می شد. از سال ١٣٩٧ با هدف تولید آمار بهنگام، نتایج طرح مذکور به صورت فصلی منتشر می شود. با توجه به استقبال برنامه ریزان و کاربران از نتایج این طرح، از ابتدای سال ١٣٩٨، نتایج این طرح به صورت ماهانه منتشر می شود. از ابتدای سال ١٣٩٩ با انتشار نتایج آمار کشتار دام کشتارگاه های کشور به صورت ماهانه و نتایج طرح های اندازه گیری تعداد و تولیدات دام سبک و دام سنگین به صورت فصلی، آمار مربوط به چرخه تولید و عرضه گوشت قرمز کشور به صورت فصلی منتشر می شود. در این چرخه تغییرات مربوط به تعداد دام پروار شده در بهره برداری های دارای دام و تعداد دام کشتار شده در کشتارگاه های رسمی کشور به صورت فصلی رصد می شود..

آمارگیری از کشتار طیور کشتارگاه های رسمی کشور: براساس تحقیقات انجام شده بیش از ٩٠ درصد تولید گوشت طیور  کشور در کشتارگاه ها عرضه می شود. با توجه به اهمیت گوشت مرغ در سبد غذایی خانوارها، طراحی آمارگیری از کشتار طیور کشتارگاه های کشور از ابتدای سال ١٣٩٩ در دستور کار مرکز آمار قرار گرفت. با مطالعات انجام شده و تهیه فهرست کشتارگاه ها که با همکاری سازمان دامپزشکی کشور انجام شد، اجرای این طرح مهم از دی ماه سال ١٣٩٩ شروع و  آمار کشتار طیور به صورت فصلی منتشر می شود. بر اساس برنامه ریزی های انجام شده آمار مربوط به کشتار طیور از زمستان سال جاری به صورت ماهانه منتشر می شود.

طرح آمارگیری از گلخانه های کشور: در برنامه هاي توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، يكي از اهداف بخش کشاورزی، افزايش كمي و كيفي تولید محصولات سالانه (زراعی) و دایمی (باغی) كشور مي باشد كه با استفاده مطلوب و اصولي از منابع و امكانات و با به كارگيري شیوه های نوین تولید محصولات امكان پذير مي شود. در این راستا پرورش گیاهان در محیط تحت کنترل (گلخانه ها) از جمله راهکارهای مؤثری است که می تواند علاوه بر افزایش راندمان تولید محصولات زراعی و باغی و اشتغال زایی، در مصرف آب بخش کشاورزی نیز صرفه جویی قابل ملاحظه ای ایجاد نماید. با برنامه ریزی های بعمل آمده در سال های اخیر تاسیس گلخانه ها و تولید محصولات گلخانه ای در کشور روند رو به رشدی داشته است. به منظور شناخت وضعیت گلخانه ها از نظر توزیع جغرافیایی، نوع محصولات و مقدار تولید محصولات گلخانه ای، وجود آمار و اطلاعات دقیق و بهنگام، امري اجتناب ناپذير است. با توجه به این موضوع مطالعه به منظور تهیه طرح آمارگیری از گلخانه ها از سال ١٣٩٨ در دستور کار قرار گرفت و آمارگیری از این رشته فعالیت با دو هدف تهیه چارچوب (فهرست نام و نشان و مشخصات گلخانه ها) و گردآوری آمار مرتبط با تولید محصولات گلخانه ای در آذرماه سال ١٣٩٩ به مرحله اجرا درآمد. در اين طرح آمارگيري که برای اولین بار به مرحله اجرا درآمد اطلاعات مهمی در مورد تعداد و مساحت گلخانه ها، سطح زیرکشت و مقدار تولید محصولات گلخانه ای گردآوری و نتایج آن در قالب جداول متنوع منتشر شده است.

طرح های آمارگیری از مرغداری ها و گاوداری های صنعتی و واحدهای پرورش قارچ خوراکی کشور:  پرورش مرغ به شكل صنعتي در ايران از سال ١٣٣٣ با وارد كردن جوجه مرغ هاي يكروزه يا تخم مرغ هاي نطفه دار از نژادهاي اصلاح شده خارجي آغاز شد و توسعه آن در اين مدت به حدي بود كه امروزه توانسته است بخش قابل توجهي از پروتئين حيواني كشور را تامین نمايد. صنعت پرورش طيور در كشور ما از شش فعاليت اصلي، پرورش مرغ لاين، مرغ اجداد، مرغ مادر، مرغ تخمگذار، مرغ گوشتي و يك فعاليت جنبي پرورش پولت تشكيل شده است. مرکز آمار ایران آمارگيري از فعاليت هاي مختلف اين صنعت را از سال ١٣٦٥ آغاز نموده و در سال های گذشته بسته به مورد طرح های آمارگیری متنوعی از این رشته فعالیت ها به ویژه میزان تولید و نحوه فعالیت مرغداری های پرورش مرغ تخمگذار، مرغ گوشتی، مرغ مادر و موسسات جوجه کشی اجرا نموده است. در این راستا آمارگیری از ٤ فعالیت یاد شده در سال ١٣٩٩ انجام و نتایج آن ها منتشر شده است. آمارگیری از گاوداری های صنعتی از سال ١٣٦٩ شروع شده که آخرین آمارگیری از این رشته فعالیت سال ١٣٩٨ به مرحله اجرا درآمده است. بر اساس نتایج این طرح در حالی که گاوداری های صنعتی حدود ٥ درصد واحدهای پرورش گاو و گوساله کشور را به خود اختصاص داده اند و در شرایطی که فقط از ٥٠ درصد ظرفیت گاوداری های صنعتی استفاده می شود، بیش از ٣٣ درصد گاو و گوساله کشور در این گاوداری ها پرورش داده می شود. در این گاوداری ها  ٦٠ درصد شیر و  ٥٨  درصد گوشت گاو و گوساله کشور تولید می شود. آمارگیری از واحدهای پرورش قارچ خوراکی با هدف شناخت وضعیت توزیع جغرافیایی این موسسات و مقدار تولید قارچ خوراکی کشور از سال ١٣٨٠ با سری زمانی ٥ ساله شروع شد. آخرین آمارگیری از این فعالیت در تابستان سالجاری اجرا و  نتایج آن زمستان منتشر می شود.

آمارگیری از مزارع آبزی پروری کشور: با توجه به اهمیت تکثیر و پرورش آبزیان خوراکی به منظور تأمین بخشی از پروتئین مورد نیاز جامعه، در سال جاری برای اولین بار طرح آمارگیری از مزارع آبزی پروری کشور با دو هدف بهنگام سازی فهرست نام و نشان واحدهای آبزی پروری و گردآوری آمار مرتبط با تولید انواع ماهیان خوراکی در دستور کار قرار گرفت.  آمارگیری از این رشته فعالیت در مهر و آبان ماه سال جاری اجرا و نتایج اولیه آن تا آخر سال جاری منتشر می شود.

ایجاد ثبت پایه جمعیت عشایر کوچنده کشور: ترکیب اجتماعی جمعیت ایران، متشکل از سه جامعه شهری، روستایی و عشایری است. این جوامع از لحاظ اقتصادی و اجتماعی، تفاوت های اساسی با یکدیگر دارند که باید در برنامه ریزی ها مد نظر قرار گیرد. جامعه عشایر کوچنده، جامعه ای است با ساختار ایلی که زندگی مردم آن مبتنی بر کوچ است و با توجه به شرایط اقلیمی و طبیعی با بهره برداری از منابع طبیعی برای دام های خود اتکای معاش آن ها بر پایه دامداری بنا شده است. این شیوه زندگی، از بهترین شیوه های تولید و بهره برداری از منابع طبیعی و مراقبت از محیط زیست به شمار می آید. حدود ٣٠ درصد دام سبک کشور توسط جامعه عشایر کوچنده پرورش داده می شود، این موضوع نشان دهنده ی نقش بسیار مهم و تأثیرگذار این جامعه در تولید گوشت قرمز است.  به منظور شناسایی خانوارهای عشایر کوچنده، سه سرشماری در سال های ۱۳۶۶، ۱۳۷۷ و ۱۳۸۷ از این جامعه اجرا شده است. مرکز آمار ایران با هدف تغییر رویکرد روش های گردآوری آمار و اطلاعات از شیوه سنّتی به روش استفاده از داده های ثبتی، مطالعات اولیه در خصوص امکان گردآوری اطلاعات مورد نیاز از خانوارهای عشایر کوچنده کشور را با همکاری سازمان امور عشایر ایران انجام داد و پس از طراحی سامانه و گرآوری داده ها در سال ١٣٩٨، ثبت پایه جمعیت عشایر کوچنده کشور از طریق اتصال با بیش از ١٤ پایگاه اطلاعاتی کشور ایجاد و آبان ماه ١٣٩٩ خلاصه نتایج آن منتشر شد. با اجرای این طرح مهم علاوه بر صرفه جویی در هزینه ها، امکان بهنگام سازی اطلاعات در فاصله زمانی مشخص فراهم شد. در سال جاری ضمن بهنگام سازی اطلاعات تعدادی از استان ها، مقدمات استخراج نتایج شهرستانی، جمعیت عشایر کوچنده بر اساس محل استقرار ییلاقی و قشلاقی فراهم شده که نتایج آن طی هفته آمار و برنامه ریزی منتشر می شود. 

سرشماری عمومی کشاورزی: سرشماری عمومی کشاورزی با هدف تهیه چارچوب بهره برداران کشاورزی در سال های ١٣٥٢، ١٣٦٧، ١٣٧٢، ١٣٨٢ و ١٣٩٣ به مرحله اجرا درآمده است. در سرشماری های اجرا شده علاوه بر تهیه فهرست نام و نشان بهره برداران کشاورزی، اطلاعات با ارزشی در مورد مهمترین فعالیت های بخش کشاورزی شامل سطح کاشت و مقدار تولید محصولات سالانه و دائمی و تعداد دام سبک و سنگین و سایر فعالیت های مهم کشاورزی گردآوری و نتایج آن در سطح کوچک ترین واحد جغرافیایی (آبادی و شهر) منتشر شده است. در سرشماری عمومی کشاورزی ١٣٩٣ با تغییر رویکرد مرکز آمار ایران، گردآوری اطلاعات به روش الکترونیکی (استفاده از تبلت به جای پرسشنامه کاغذی) انجام شد. 

امید است در آینده نزدیک با اجرای طرح های ویژه، آمار مربوط به تولید محصولات مهم سالانه و دائمی نیز به صورت سالانه  گردآوری و منتشر شود. در صورتی که اعتبارات این گونه طرح های حیاتی که با امنیت غذایی جامعه ارتباط مستقیم دارد تأمین شود، این ظرفیت در دفتر تخصصی مرکز آمار ایران برای اجرای این قبیل آمارگیری ها که با عنوان آمارگیری های سریع (Rapid Survey) شناخته می شوند، وجود دارد.