دکتر افشین اسماعیلی فر – عضو هیات علمی امنیت غذایی دانشگاه آزاد اسلامی 

بذر مهمترین و اساسی ترین بخش گیاه است که در بازسازی، حفظ و انتقال مواد ژنتیکی گیاه و همچنین مکانیزمهای پراکنش، تکثیر و بقای گیاه در شرایط بسیار سخت نقش اساسی دارد. انتخاب یک بذر مرغوب اعم از رقم خوب، پرمحصول و مناسب برای اقلیم هر منطقه مهم‌ترین رمز حصول عملکرد کمی و کیفی محصولات کشاورزی است. بذور اصلاح شده نتیجه چندین سال تلاش محققان برای تولید و معرفی این ارقام بوده و علاوه بر چندین سال کار تحقیقاتی،  با اجرای طرح‌های تحقیقی- تطبیقی و تحقیقی- ترویجی  و مزارع الگویی و... در شرایط زارعین هر منطقه به خوبی آزموده شده و امتحان خود را پس داده اند. با توجه به تغییرات اقلیم (تغییر میزان بارش، فصل بارش، نوع بارش، دما و...) و شرایط جوی خصوصا" شدیدتر شدن خشکسالی و در نتیجه کم‌آبی سفره‌های آب زیرزمینی(که بیش از 80% آب مصرفی بخش کشاورزی را تامین می کند)  و نصب کنتورهای هوشمند برروی چاه‌های آب کشاورزی، کاهش حتی یک وعده آبیاری بدون کاهش عملکرد کمی و کیفی محصول برای کشاورزان بسیار حائز اهمیت است. لذا تولید و توزیع ارقام با نیاز آبی کمتر و زودرس‌تر به نحوی که کشت از کمبود رطوبت آخر فصل رشد فرار کرده و زودتر به مرحله برداشت برسد از رموز موفقیت است. 

با اجرای آبیاری تحت فشار و  تغییر سیستم‌های آبیاری از حالت سنتی و غرقابی به بارانی، نیاز به معرفی و توزیع ارقام جدید که مناسب برای این سیستم‌ها بوده ولی عملکرد بالائی هم داشته باشند بوجود آمده است. در اثر کشت مستمر چندین ساله یک نوع بذر در مزرعه به دلیل اختلاط ارقام و نیز ناخالصی ژنتیکی به دلیل درصدی دگر گرده افشانی افت عملکرد محصول خواهیم داشت، در صورتی که بذور گواهی شده (اصلاح شده) به دلیل رعایت استاندارد مزرعه از حداکثر خلوص ژنتیکی و حتی فیزیکی برخوردارند. بذور اصلاح شده با نظارت کامل کارشناسان تولید، بوجاری و ضد عفونی می‌شوند. لذا حداکثر خلوص ژنتیکی و فیزیکی را داشته و از قدرت جوانه زنی بالائی برخوردار بوده در نتیجه مزرعه حاصل از کشت‌ بذور اصلاح شده هم سطح سبز یکنواخت‌تر و بهتری داشته و هم اینکه بدلیل حذف بذور لاغر و ضعیف، گیاهچه‌های حاصل از بذور اصلاح شده از قدرت رشد و سیستم ریشه قویتری برخوردار بوده و از سرما و خشکی و سایر تنش‌های محیطی خسارت نمی بینند. بنابراین برای کشاورز صرفه در این است که بذر مورد نیاز خود را با شناسنامه و برند معتبر، با خلوص بالا، ضدعفونی شده به صورت یکنواخت با سموم چند منظوره تولید روز کارخانجات، و با قیمت مناسب تهیه و کشت نماید.

امنیت غذایی آینده جهان با بذر کیفی (قوه نامیه بالا، بنیه زیاد، خلوص ژنتیکی معین، خلوص فیزیکی و عاری بودن از بیماریها) و عملکرد بالای محصولات کشاورزی گره خورده است. بذر تولیدی جهان در اختیار چند شرکت غول است و کشورهای ضعیف‌تر تنها مجبور به واردات هستند، این شرکت‌ها تجارت بذر دنیا را در اختیار دارند و تنها بذر غیر والد را که امکان تکثیر و بازتولید ندارد، به کشورهای دیگر می‌فروشند. 

بذر در بخش کشاورزی به اندازه‌ای اهمیت دارد که فائو (سازمان خواروبار جهانی) اعلام کرده است تا سال 2050  که جمعیت جهان به 9 میلیارد نفر می‌رسد نیاز به غذا دو برابر می‌شود، تنها بذرهای با کیفیت و با عملکرد بالا و تحقیقات خواهد توانست پاسخگوی تقاضای این میزان افراد باشد، چرا که محدودیت زمین و آب، دیگر اجازه توسعه کشت افقی را نخواهد داد و افزایش تولید تنها با بذر کیفی امکان‌پذیر خواهد شد.

در این میان، شرکت‌های بزرگ دنیا با آگاهی از شرایط آینده و با علم به اینکه تجارت در حوزه کشاورزی به ویژه بذر بسیار پول‌ساز و از نظر امنیت غذایی و سیاسی با اهمیت خواهد بود، از همین الان نبض این تجارت را در دست گرفته اند. 

به گفته معاون کنترل کیفیت و گواهی بذر موسسه ثبت و گواهی بذر: ایران سالانه  95 تا 110 میلیون دلار برای واردات بذر پرداخت می‌کند و در تامین 98 درصد بذر سبزی و صیفی و 70 درصد بذر چغندر قند وابسته است. 

گزارش اسلاوفود حاکی است؛ در فاصله سال‌های 2015 تا 2016 از بین 12 شرکت، 5 شرکت بزرگ در حوزه بذر و کشاورزی فعالیت دارند که حجم مبادلات آنها در برخی موارد پنج بار بیشتر از رکورد شرکت‌های دارویی و حتی صنعت نفت است و این یک واقعیت است که بخش غذا و کشاورزی در آینده بیش از هر بخش دیگری در اقتصاد جهان موثر خواهد بود. 

با نگاهی به موارد فوق ضرورت ایجاد زیرساختهای  تولید بذر منطبق با استانداردهای بین المللی در داخل کشور بعنوان پایه اصلی  امنیت غذایی کشور و قطع وابستگی به واردات بذر بیش از پیش جلوه گر می نماید.

اتحاديه‌ UPOV در سال 1961 در اروپا و با هدف تخصيص حقوق انحصاري به به‌نژادگران ارقام جديد گياهي بنيان نهاده شد. بر اساس اين حقوق، بخشي از سود حاصل از فروش رقم گياهي ثبت شده به نام به‌نژادگر به وي تعلق مي‌گيرد. اين بدان معناست كه به‌عنوان مثال زماني كه شخصي بخواهد از رقم گياهي كه به نام فرد ديگري ثبت شده است استفاده كند، بايد مبلغي را تحت عنوان حق استفاده (Royalty)  به به‌نژادگر بپردازد. 

بديهي است كه بذر رقم ثبت شده با قيمت بالاتري در بازار به فروش خواهد رفت، زيرا مبلغ حق استفاده نيز به قيمت بذر اضافه مي‌شود. اگر هم كشاورزي از طريقي بذر رقم ثبت شده را به دست آورده و بدون پرداخت مبلغ حق استفاده به به‌نژادگر به كشت آن مبادرت ورزد، به‌نژادگر مي‌تواند قضيه را قانوناً پيگيري كرده و خسارت خود را از كشاورز مطالبه كند. 

اين اتحاديه توسط تعدادي كشور اروپايي تشكيل شده است و ارتباط رسمي با سازمان ملل ندارد، در سازمان ملل، تمامي كشورهاي عضو حق اين را دارند كه در تدوين قراردادها و كنوانسيون‌هاي سازمان ملل شركت كنند اما در مورد UPOV چنين نيست و تنها همان چند كشور موسس ابتدايي اتحاديه در تدوين كنوانسيون‌ UPOV شركت دارند.

حق انحصاري به‌نژادگر كه توسط اين اتحاديه تعريف شده است، نوعي حق مالكيت معنوي (Intellectual Property Rights – IPRs)  است. اين نوع مالكيت به حمايت از محصولي كه براي اولين بار توليد شده و يا توسعه‌اي كه براي اولين بار صورت گرفته است مي‌پردازد و در واقع پشتيبان منافع سرمايه‌گذاراني است كه در عرصه‌ي مربوطه به فعاليت مشغولند. در زمينه دستاوردهاي فرهنگي، حق مالكيت معنوي به شكل قانون كپي رايت و در زمينه‌ي بذر به شكل حقوق انحصاري به‌نژادگران تعريف مي‌شود.

تا چند سال پيش كشورهاي اروپايي موسس اتحاديه، يعني كشورهايي كه داراي صنعت بذر پيش رفته هستند، عضو اين اتحاديه بودند، اما امروزه بسياري از كشورهاي در حال توسعه عضو سازمان تجارت جهاني نيز به عضويت اين اتحاديه درآمده‌اند. در واقع سازمان تجارت جهاني كه در سال 1995 ميلادي تاسيس شده است، اعضاي خود را ملزم به پيروي از قوانين حامي حقوق انحصاري براي به‌نژادگران ارقام جديد گياهي مي‌كند. 

البته هريك از اعضاي سازمان تجارت جهاني اين حق را دارند كه قوانين خود را در اين زمينه تدوين كنند، اما تدوين چنين قوانيني كار پيچيده‌اي است، به‌همين سبب بسياري از اين كشورها ترجيح مي‌دهند صرف نظر از اين كه اين كنوانسيون به سود آن‌هاست يا خير، همان قوانين جامع و از پيش تعريف شده  يعني كنوانسيون UPOV را بپذيرند.

سرمایه گذاری برای تولید بذر، صرف نظر از فراهم بودن شرایط کلی اقتصادی، وابسته به پارامترهای مختلف است، در شرایطی که فرض کنیم همه این پارامترها موجود است، وجود نظام به نژادگر که متناسب با هنجارهای بین المللی باشد، خارجی ها را تشویق می کند که به ایران بیایند و در کشور ما ارقام خود را تولید کنند، وقتی ارقام در داخل کشور تولید شود با شرایط ما سازگاری بیشتری دارد، امکان ورود بهترین ارقام به کشور فراهم می شود، امکان تولید و صادرات بذر میسر میگردد. لذا عضویت کشور ما در کنوانسیون مذکور بستر مناسبی را جهت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در عرصه ملی و بین المللی آماده می کند، همچنین زمینه انتقال دانش و تکنولوژی تولید بذر به کشور مهیا می شود. بهمین دلیل ماده 12 قانون ثبت ارقام گیاهی مصوب سال ۱۳۸۲، به موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال اجازه عضویت در برخی مجامع بین المللی از جمله اتحادیه بین المللی حمایت از ارقام گیاهی (UPOV) را داده است. 

به منظور گسترش حضور فعال و هدفمند جمهوری اسلامی ایران در سازمانها و مجامع بین المللی و منطقه ای و بهره گیری از آن در جهت تأمین منافع ملی و در راستای اصول راهبردی سیاست خارجی و لزوم توسعه و به کارگیری امکانات و ظرفیتهای بالقوه در راستای اهداف اقتصادی و اجتماعی کشور و با توجه به اهمیت و لزوم ایجاد نظام موثر حمایت از ارقام گیاهی در کشورهای متعهد و یکسان سازی فرایند ثبت ارقام جدید گیاهی در کشورهای عضو، این لایحه برای طی تشریفات قانونی توسط دولت به مجلس شورای اسلامی تقدیم شده است. امید است با تصویب لایحه مذکور جبران مافات شده و کشور از منافع آن بهره مند گردد.