براساس آمارهایی که چندی پیش از سوی مشاور بسته بندی سازمان توسعه تجارت بیان شد، حجم سرمایه گذاری ایران در صنعت بسته بندی تنها 1 درصد از حجم سرمایه گذاری در این زمینه در سطح جهان است.
ولی خلیلی: پسرجوان سیه چرده از داخل سردخانه کارتون ساده مقوایی 10 کیلویی خرما را به سختی خارج می کند، چسب روی آن را باز می کند و خرماهای خشک درجه یک را که به اندازه حدود دو بند انگشت او هستند نشان می دهد و می گوید:« ما فله ای خرما را به اندونزی و مالزی کیلویی 12، 13 هزار تومان می فروشیم و بعد آن ها دوباره خرما را از این کارتون ها خارج می کنند و در بسته بندی های صادراتی و استاندارد جا می دهند و به کشورهای اروپایی، آمریکا و استرالیا صادرمی کنند.»
او که مسئول بازرگانی یکی از شرکت های تولید خرما درشهر کرمان است و در سالن بسته بندی کارخانه ایستاده، می گوید سود اصلی حاصل از صادرات خرمای ایران را مالزی، اندونزی، روسیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس به خصوص امارات می برند:«چون صنایع بسته بندی پیشرفته نداریم و نمی توانیم در حد استاندارد جهانی محصول خرما را بسته بندی کنیم مجبورهستیم خرما را ارزان به فروشیم و بعد در کشورهای دیگر دوباره با بسته بندی جدید حدود 30، 40 درصد خرما را گران تر می فروشند؛ ما کیلویی حدود 3 دلار خرما را می فروشیم و آن ها بعد از بسته بندی جدید بیش از 5 دلارهر کیلوخرمای ما را می فروشند.»
ایران دومین صادرکننده عمده خرمای جهان است اما به دلیل فقدان صنایع بسته بندی نزدیک 80 درصد خرمای کشور به صورت فله ای و بدون بسته بندی استاندارد و ارزش افزوده به فروش می رسد. مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با اشاره به اینکه 70 درصد شرکت های بسته بندی خرما در کشور به دلیل نداشتن امکانات و توان مالی کم خود صادرکننده نیستند، به بررسی وضعیت تولید و صادرات خرما پرداخته و «بسته بندی خرما» درایران را مهم ترین مشکل صادرات این محصول عنوان کرده است. دربخشی ازاین گزارش نوشته شده:« صادرات خرمای کشوردارای نظام و انضباط نیست. کارگران نه تنها دارای اطلاعات لازم نیستند، بلکه نظافت و بهداشت را نیز رعایت نمی‌کنند، دیوارهای اکثر کارگاه‌‌های بسته بندی خرما گلی و خرما در کف سالن‌ها یا باغ‌ها برای بسته بندی ریخته می‌شود. از داخل سردخانه‌ها بوی خرمای ترشیده به مشام می‌رسد و دربعضی کارگاه‌ها سردخانه‌ها محل عبور است. بسته بندی اغلب به صورت سنتی توسط کارگر انجام می‌شود. تکنولوژی دستگاه‌های مورد استفاده نسبت به کشورهای مجاور و عرضه کننده خرما به جهان عقب است.»
در ادامه این گزارش نوشته شده:« درکارگاه‌هایی که ازماشین آلات آماده سازی و بسته بندی استفاده می‌کنند، معمولاً یک شیفت کاری وجود دارد که بسیار کم است. صنایع ساخت مواد بسته بندی خرما از دقت لازم برخوردار نیستند. هیچ‌گونه طراحی در شکل و فرم بسته‌ها وجود ندارد و چاپ روی بسته‌ها بسیارابتدایی است. رنگ بسته‌ها براساس سلیقه کشورهای خریدار نیست. بسته بندی خرما اکثرا به صورت بسته‌های ثانویه و به حالت فله است. به طور کلی می‌توان گفت که بسته‌های خرمای ایران هیچ گونه جذابیتی نداشته و قابلیت رقابت با خرمای صادراتی سایر کشورها را ندارد.»
اما این تنها محصول خرمای کشور نیست که حال روزی این چنینی دارد بلکه وضعیت زعفران، خشکبار، مرکبات، میوه ها، سبزی و تربار، صنایع غذایی، شیلات، گل و.... هم دست کمی از خرما ندارند. مثلا درشرایطی که ایران از نظر تولید زعفران دررتبه اول جهان قراردارد و بیش از 85 درصد زعفران مصرفی جهان را تولید می کند اما بخش عمده ای از زعفران کشور در امارات و اسپانیا بسته بندی می شوند و حتی به اسم زعفران کشورهای دیگر به فروش می رسند و تعداد کارخانه های بسته بندی استاندارد زعفران در کشور به 20 کارخانه استاندارد هم نمی رسد.
خبرنگار روزنامه فایننشال تایمز در تهران هم در گزارشی به صادرات زعفران ایران به اسپانیا به صورت فله ای اشاره کرده و از قول رئیس شورای ملی زعفران کشور نوشته قیمت زعفران بسته بندی شده نسبت به زعفران فله ای حداقل 20 درصد (بیش از یک میلیون تومان) بیشتر است و ایران هرساله چندین میلیارد تومان به این دلیل ضررمی کند.
درسال های گذشته عسل کشورهم شرایط مشابه زعفران و خرما را پیدا کرده است و عسل ایران بار دیگر در کشور ترکیه بسته بندی می شود و به اسم عسل ترکیه به فروش می رسد. چندی قبل دریکی از سفرهای تحقیقاتی تیم دیده بان به استان های مختلف کشور، رئیس اتحادیه میوه و تربار ارومیه گفت که با وجود اینکه این 25 درصد محصول سیب کشور از باغات این استان برداشت می شود اما به دلیل نبود صنایع بسته بندی و سورت بندی( دسته بندی) مناسب و حتی کارخانجات متعدد کنستانتره، محصول سیب این استان به وسیله واسطه ها به تجار عربی و ترک فروخته می شود و بعد در این کشورها بعد از دسته بندی و بسته بندی صادرمی شوند؛ « آن ها سیب هایی که درایران کیلویی و تنی خریداری می کنند در یک چرخه به صورت عددی به فروش می رسانند.»
موضوعی که رئیس اتحادیه میوه و تربار ارومیه به آن اشاره می کند را می توان با سفر به نقاط مرزی و پایانه های مرزی به خوبی دید، مثلا در مرز پرویزخان در استان کرمانشاه با کشورعراق می توان کامیون های متعدد پرازگونی های سیب زمینی و پیاز را دید که زیر آفتاب و بدون هیچ محافظی برای این محصولات کشاورزی صادراتی در صف های طولانی درانتظار کارهای گمرکی هستند و در مرز«سروی» ارومیه با ترکیه هم ماشین های زیادی را دید که به صورت فله ای میوه بار زده اند و درانتظاراجازه خروج از ایران و ورود به کشور ترکیه هستند.
درحال حاضرنبود صنایع بسته بندی استاندارد درکشور یکی از مهم ترین مشکلات صادرات مواد غیر نفتی به خصوص مواد خوراکی و محصولات کشاورزی محسوب می شود به شکلی که بررسی هایی که از سوی وزارت جهاد کشاورزی و صنعت، معدن و تجارت انجام شده، نشان می دهد سالانه 25 تا 30 درصد محصولات کشاورزی درکشور به دلیل نبود صنایع بسته بندی اصولی، استاندارد و مدرن به ضایعات تبدیل می شوند و کشور ازاین راه بیش از10 میلیارد دلارخسارت متحمل می شود.
درسال های گذشته باوجود اینکه برای بالا بردن نرخ صادرات و به خصوص صادرات غیر نفتی گام های مختلفی درکشورازسوی فعالان بخش خصوصی و نهادهای دولتی برداشته شده است اما همچنان قدم موثری برای حل مشکل صنایع بسته بندی درکشور برداشته نشده است و به جز راه اندازی تک و توک شرکت ها و کارخانه های بسته بندی که البته آن ها هم خصوصی هستند کار چندان دیگری صورت نگرفته است.
برای مثال می توان علاوه بر صادرات محصولات کشاورزی به چالش هایی که برای بسته بندی و صادرات صنایع دستی درکشور وجود دارد هم اشاره کرد. ایران به دلیل تنوع فرهنگی، قومی و تاریخی یکی از مهم ترین کشورهای جهان در تولید صنایع دستی است اما مشکل نبود بسته بندی استاندارد باعث شده تا صادرات صنایع دستی کشور با چالش جدی رو به رو شود. تصور کنید یک ظرف قلم زنی و یا ملیه کاری روی نقره بعد از ماه ها کار قرار است به خارج از کشور صادر شود اما ظرف و بسته بندی درخور تلاش آن استاد کار و قیمت دو، سه میلیونی شی وجود ندارد. چندی پیش معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور در روز بزگداشت صنایع دستی گفته بود «هم اکنون بیشتر صنایع دستی ایران در کارتون های سیگار و نایلون بسته بندی و صادرمی شوند.»
همه این ضعف ها درصنعت بسته بندی و فراوری محصولات باعث شده تا ایران به جای یک کشوری با چرخه کامل صادراتی و ارزش افزوده بالا به کشوری خام فروش و صادر کننده فله ای محصولات تبدیل شود و به همین خاطرارزش افزوده چندانی به دست نیاورد در حالی که با سرمایه گذاری خصوصی و دولتی درزمینه صنایع بسته بندی و فرآوری می توانیم درآمدهای ارزی کشور را از صادرات چند برابرکنیم و از طریق صادرات محصولات مختلف ارزش افزوده به دست آوریم.
صافدل رئیس پیشین سازمان توسعه تجارت دراین باره به رسانه ها گفته بود:«سهم صنایع بسته بندی درهزینه تمام شده کالاها 10 درصد است درحالی که این صنعت حتی می تواند سهمی تا 90 درصدی درایجاد ارزش افزوده داشته باشد.»
به گفته او طراحی و کیفیت بسته بندی محصولات می تواند منجر به حفظ بازارهای هدف و ماندگاری کالاهای صادراتی ایران در بازارهای جهانی شود. به اعتقاد کارشناسان بسته بندی مهم ترین ویترین یک محصول برای جذب مشتری است و بهترین محصول با بالاترین کیفیت اگر در بازارهای جهانی بسته بندی مناسبی نداشته باشد چندان مورد توجه قرار نمی گیرد.
تحقیقی که درسال 2000 در فروشگاه های زنجیره ای بین مشتریان از سوی «روت رتی» با عنوان «مولفه‌های شفاهی و تصویری در طراحی بسته بندی» در آمریکا صورت گرفت نشان داد حدود ۷۳ درصد از تصمیمات مربوط به خرید محصولات مصرفی در محل فروشگاه گرفته می‌شود. این روش خرید بعد ها با نام «انگیزشی» مشهور شد. بسته بندی می تواند مانند یک رسانه پیام تولیدکننده را به مصرف کننده برساند، در او ایجاد علاقه و انگیزه کند و بالاخره در صورت لزوم او را نسبت به خرید کالا متقاعد سازد. اما درمقابل بسته بندی نامرغوب و عدم تنوع درتولید می تواند باعث از دست دادن بازارهای هدف در صادرات محصولات کشاورزی، غذایی و....شود.
بسته بندی برای افزایش فروش و صادرات تا جایی اهمیت دارد که از سوی بسیاری از کشورها و شرکت های بزرگ اقدامی استراتژیک محسوب می شود و هرسال میلیاردها دلار در این زمینه سرمایه گذاری و هزینه می کنند. مثلا درسال 2012 مهم ترین شرکت های مصرف کننده بسته بندی مواد غذایی براساس میزان درآمد سالانه و مصرف بسته بندی، شرکت نستله با درآمد سالانه 56.60 بیلیون دلارو شرکت پپسی با درآمد سالیانه 33.40 بیلیون دلار بوده اند.
در بین کشورهای جهان هم درحال حاضر آمریکا، ژاپن و چین بزرگترین بازارهای بسته بندی را به خود اختصاص داده‌اند. براساس آمارها در سال 2012 حجم بازار بسته بندی تنها دراین سه کشور بیش از ۲۲۰ میلیارد دلار برآورد شده است. کشورهایی چون آلمان، فرانسه، بریتانیا و ایتالیا هم دررده‌های بعدی لیست بزرگ ترین بازارهای بسته بندی جهان قرار دارند. اما نکته جالب در این فهرست جایگاه سیزدهمی ترکیه است با بازار فروشی در حدود ۱۰ میلیارد دلار که حتی بالاتر از کشورهایی چون برزیل، اندونزی و کره جنوبی جای گرفته.
اما برخلاف همسایه غربی آمار و رقم ها نشان می دهد ایران هیچ جایگاه و سهمی از بازار پرسود و رونق صنایع بسته بندی در سطح جهان ندارد به طوری که سهم ارزش بسته بندی از تولید ناخالص داخلی کشور درسال های گذشته روندی نزولی داشته و درسال 1390 حدود 86/0 درصد بوده است.
طبق آمارها درسال های گذشته نه تنها در داخل کشورروی پیشرفت صنعت بسته کشورسرمایه گذاری نشده است بلکه ایران به یکی از وارد کنندگان و مصرف کنندگان صنایع بسته بندی هم تبدیل شده است به طوری که اگر شاخص مصرف سرانه بسته بندی را بررسی کنید مشاهده می شود که سرانه مصرف بسته بندی درکشور روندی رو به رشد داشته و از 12 دلار در سال 1382 به بیش از 35 دلار در سال 1390 رسیده است. این روند نشان از عدم همخوانی بین روند رو به رشد مصرف و تولید دارد که نتیجه این روند، افزایش واردات بسته بندی بوده است.
به اعتقاد کارشناسان و باتوجه به پیشرفت کشورهای رقیب ایران همچون ترکیه، امارات، عراق، هند وکشورهای آسیای میانه درزمینه صنعت بسته بندی؛ اگر توجه ویژه به این صنعت در کشور نشود به زودی ایران بازار بسیاری از اقلام صادراتی خود را از دست می دهد و تنها می تواند با خام فروشی و فروش فله ای کار خود را بدون ارزش افزوده واقعی پیش به برد و این ضعف در نهایت شرکت های ایرانی را از بازارهای صادراتی جهانی دورمی کند.
براساس آمارهایی که چندی پیش از سوی مشاور بسته بندی سازمان توسعه تجارت بیان شد، حجم سرمایه گذاری ایران در صنعت بسته بندی تنها 1 درصد از حجم سرمایه گذاری در این زمینه در سطح جهان است که باتوجه به مزیت ها و پتانسیل های ایران عددی بسیار پایین است. سرمایه گذاری روی صنعت بسته بندی (به جز صنعت چاپ) در سال 2010 بیش از 500 میلیارد دلار بوده است.
صنعت بسته بندی متولی ندارد
اما در این بین و به اعتقاد کارشناسان آن چه درسال های گذشته باعث شده تا صنعت بسته بندی کشور پیشرفتی در خور نداشته باشد به عدم سرمایه گذاری مناسب دراین زمینه و نبود متولی مشخص باز می گردد. درحال حاضر هیچ دستگاه و نهاد دولتی حضور فعال، مشارکت، نظارت و مدیریت بخش صنعت بسته بندی کشور را در دست ندارد و تنها موسسات خرد و کوچکی همچون « کلینیک بسته بندی موارد غذایی» یا بخش بسته بندی موسسه استاندارد دراین زمینه فعالیت هایی دارند اما در هیچ وزارت خانه ای از جمله صنعت، معدن و تجارت و جهاد کشاورزی و ... برنامه ای منسجم برای سامان دادن به وضعیت صنعت بسته بندی درکشور و جذب سرمایه ها دراین زمینه وجود ندارد. هیچ نهادی متولی صنعت بسته بندی درکشور نیست درشرایطی که خسارت سالانه فقدان بسته بندی مناسب در کشور، به میلیاردها دلار می رسد. خسارتی که با صرف مقداری سرمایه در صنعت بسته بندی و حرکت به موقع می توانست تبدیل به میلیاردها دلار ارزآوری و سود برای کشورشود.
همچنین دراین زمینه باتوجه به تنوع انواع بسته بندی ها و محصولات حتی نهادهای منسجم خصوصی و مردمی مانند اتحادیه یا انجمن هایی هم درکشور برای صنعت بسته بندی تشکیل نشده است و از سوی دیگر و باوجود گذشت 4 دهه از تشکیل سازمان جهانی بسته بندی، ایران هنوز عضو این نهاد بین المللی هم نشده است. بسیاری از صادرکنندگان و فعالان بخش خصوصی معتقدند، نبود متولی برای سامان دهی صنعت بسته بندی درکشور باعث شده تا هیچ بودجه و ردیف مالی برای این موضوع درنظر گرفته نشود و حتی اقدام تشویقی هم برای جذب سرمایه های بخش خصوصی دراین زمینه صورت نگیرد.
یکی از تولید کنندگان و تجار خرمای آبادان دراین باره معتقد است ورود به صنعت بسته بندی از جمله بسته بندی خرما نیازمند امکانات، زیرساخت ها، بازاریابی برای محصولات، سرمایه گذاری های کلان و حمایت های دولتی در قالب وام های طولانی مدت است. او با طعنه و خنده می گوید که با وام با بهره 20 و چند درصدی نمی توان کارخانه چند میلیاردی زد به امید روزی که به سود دهی برسد.
به اعتقاد کارشناسان راه اندازی و تاسیس کارخانجات بسته بندی درکشور نیازمند زیرساخت های لازم است و درحال حاضر یکی از بزرگترین مشکلات صنعت بسته بندی نبود ماشین آلات و خط تولید صنعتی استاندارد برای بسته بندی کالاها و محصولات در کشوراست به صورتی که بسیاری از کارگاه های بسته بندی به صورت سنتی و با استفاده از کارگران اقدام به بسته بندی محصولات صادراتی خود می کنند. برای مدرن کردن صنعت بسته بندی در کشور نیاز است که با سرمایه گذاری کلان ماشین آلات مختلف بسته بندی از کشورهایی مانند آلمان، ایتالیا، فرانسه و کشورهای دیگر وارد کشورشود.
البته دراین بین به جز ماشین آلات بسته بندی درانواع مختلف نیاز است تا مواد اولیه هم برای بسته بندی کالاها و صادرات آن ها وارد کشور شود. همچنین باید موازی واردات ماشین آلات مرتبط با بسته بندی گام هایی هم درزمینه پیشرفت صنعت چاپ در کشور برداشته شود زیرا صنعت بسته بندی و چاپ به صورت همزمان باید پیش بروند.
ازسوی دیگر یکی ازچالش های مهم پیش روی صنعت بسته بندی نبود نیروی متخصص، خلاق و دانش آموختگان رشته های مرتبط با صنعت بسته بندی و چاپ درکشوراست. درحال حاضر درایران دانشگاه و دانشکده های مرتبط با صنایع بسته بندی وجود ندارد و همین موضوع باعث شده تا متخصصان بسته بندی و طراحی انواع جعبه ها، شیشه ها و ظروف مختلف تربیت نشوند و در این زمینه کشور با کمبود نیروی انسانی متخصص رو به رو باشد. هم اکنون بیشتر بسته بندی ها و ظروفی که درکشورطراحی می شوند تنها کپی شده ازمدل های خارجی هستند که نمی توانند شانسی در بازارهای جهانی داشته باشند.
اما با وجود همه این چالش ها به اعتقاد کارشناسان صنعت بسته بندی درکشورپتانسیل ومزیت های بالایی برای سرمایه گذاری، اشتغال زایی و مدرن شدن دارد؛ اقداماتی که می تواند درآینده ای نه چندان دور درآمدهای ارزی کشور را چند برابر کند و ارزش افزوده بسیاری برای کشور داشته باشد. البته دراین بین نیازاست تا برنامه ای جامع برای مدرن سازی صنایع بسته بندی طراحی و تدوین شود و در مرحله اول نهادی مسئولیت پیگیری امور را برعهده بگیرد و نهادهای نظارتی دراین بین ایجاد شود.
همچنین لازم است تا دولت با حمایت از بخش خصوصی راه را برای ورود سرمایه گذاران و حضور گسترده آن ها هموار کند تا با سرمایه گذاری ماشین آلات مورد نیاز این صنعت وارد کشورشود و کارخانه های مدرن بسته بندی راه اندازی شوند. علاوه براین ها لازم است تا با همکاری مراکز علمی و هنری متخصصانی برای حضور درصنایع بسته بندی هم پرورش یابند.
ولی خلیلی: پسرجوان سیه چرده از داخل سردخانه کارتون ساده مقوایی 10 کیلویی خرما را به سختی خارج می کند، چسب روی آن را باز می کند و خرماهای خشک درجه یک را که به اندازه حدود دو بند انگشت او هستند نشان می دهد و می گوید:« ما فله ای خرما را به اندونزی و مالزی کیلویی 12، 13 هزار تومان می فروشیم و بعد آن ها دوباره خرما را از این کارتون ها خارج می کنند و در بسته بندی های صادراتی و استاندارد جا می دهند و به کشورهای اروپایی، آمریکا و استرالیا صادرمی کنند.»
او که مسئول بازرگانی یکی از شرکت های تولید خرما درشهر کرمان است و در سالن بسته بندی کارخانه ایستاده، می گوید سود اصلی حاصل از صادرات خرمای ایران را مالزی، اندونزی، روسیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس به خصوص امارات می برند:«چون صنایع بسته بندی پیشرفته نداریم و نمی توانیم در حد استاندارد جهانی محصول خرما را بسته بندی کنیم مجبورهستیم خرما را ارزان به فروشیم و بعد در کشورهای دیگر دوباره با بسته بندی جدید حدود 30، 40 درصد خرما را گران تر می فروشند؛ ما کیلویی حدود 3 دلار خرما را می فروشیم و آن ها بعد از بسته بندی جدید بیش از 5 دلارهر کیلوخرمای ما را می فروشند.»
ایران دومین صادرکننده عمده خرمای جهان است اما به دلیل فقدان صنایع بسته بندی نزدیک 80 درصد خرمای کشور به صورت فله ای و بدون بسته بندی استاندارد و ارزش افزوده به فروش می رسد. مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با اشاره به اینکه 70 درصد شرکت های بسته بندی خرما در کشور به دلیل نداشتن امکانات و توان مالی کم خود صادرکننده نیستند، به بررسی وضعیت تولید و صادرات خرما پرداخته و «بسته بندی خرما» درایران را مهم ترین مشکل صادرات این محصول عنوان کرده است. دربخشی ازاین گزارش نوشته شده:« صادرات خرمای کشوردارای نظام و انضباط نیست. کارگران نه تنها دارای اطلاعات لازم نیستند، بلکه نظافت و بهداشت را نیز رعایت نمی‌کنند، دیوارهای اکثر کارگاه‌‌های بسته بندی خرما گلی و خرما در کف سالن‌ها یا باغ‌ها برای بسته بندی ریخته می‌شود. از داخل سردخانه‌ها بوی خرمای ترشیده به مشام می‌رسد و دربعضی کارگاه‌ها سردخانه‌ها محل عبور است. بسته بندی اغلب به صورت سنتی توسط کارگر انجام می‌شود. تکنولوژی دستگاه‌های مورد استفاده نسبت به کشورهای مجاور و عرضه کننده خرما به جهان عقب است.»
در ادامه این گزارش نوشته شده:« درکارگاه‌هایی که ازماشین آلات آماده سازی و بسته بندی استفاده می‌کنند، معمولاً یک شیفت کاری وجود دارد که بسیار کم است. صنایع ساخت مواد بسته بندی خرما از دقت لازم برخوردار نیستند. هیچ‌گونه طراحی در شکل و فرم بسته‌ها وجود ندارد و چاپ روی بسته‌ها بسیارابتدایی است. رنگ بسته‌ها براساس سلیقه کشورهای خریدار نیست. بسته بندی خرما اکثرا به صورت بسته‌های ثانویه و به حالت فله است. به طور کلی می‌توان گفت که بسته‌های خرمای ایران هیچ گونه جذابیتی نداشته و قابلیت رقابت با خرمای صادراتی سایر کشورها را ندارد.»
اما این تنها محصول خرمای کشور نیست که حال روزی این چنینی دارد بلکه وضعیت زعفران، خشکبار، مرکبات، میوه ها، سبزی و تربار، صنایع غذایی، شیلات، گل و.... هم دست کمی از خرما ندارند. مثلا درشرایطی که ایران از نظر تولید زعفران دررتبه اول جهان قراردارد و بیش از 85 درصد زعفران مصرفی جهان را تولید می کند اما بخش عمده ای از زعفران کشور در امارات و اسپانیا بسته بندی می شوند و حتی به اسم زعفران کشورهای دیگر به فروش می رسند و تعداد کارخانه های بسته بندی استاندارد زعفران در کشور به 20 کارخانه استاندارد هم نمی رسد.
خبرنگار روزنامه فایننشال تایمز در تهران هم در گزارشی به صادرات زعفران ایران به اسپانیا به صورت فله ای اشاره کرده و از قول رئیس شورای ملی زعفران کشور نوشته قیمت زعفران بسته بندی شده نسبت به زعفران فله ای حداقل 20 درصد (بیش از یک میلیون تومان) بیشتر است و ایران هرساله چندین میلیارد تومان به این دلیل ضررمی کند.
درسال های گذشته عسل کشورهم شرایط مشابه زعفران و خرما را پیدا کرده است و عسل ایران بار دیگر در کشور ترکیه بسته بندی می شود و به اسم عسل ترکیه به فروش می رسد. چندی قبل دریکی از سفرهای تحقیقاتی تیم دیده بان به استان های مختلف کشور، رئیس اتحادیه میوه و تربار ارومیه گفت که با وجود اینکه این 25 درصد محصول سیب کشور از باغات این استان برداشت می شود اما به دلیل نبود صنایع بسته بندی و سورت بندی( دسته بندی) مناسب و حتی کارخانجات متعدد کنستانتره، محصول سیب این استان به وسیله واسطه ها به تجار عربی و ترک فروخته می شود و بعد در این کشورها بعد از دسته بندی و بسته بندی صادرمی شوند؛ « آن ها سیب هایی که درایران کیلویی و تنی خریداری می کنند در یک چرخه به صورت عددی به فروش می رسانند.»
موضوعی که رئیس اتحادیه میوه و تربار ارومیه به آن اشاره می کند را می توان با سفر به نقاط مرزی و پایانه های مرزی به خوبی دید، مثلا در مرز پرویزخان در استان کرمانشاه با کشورعراق می توان کامیون های متعدد پرازگونی های سیب زمینی و پیاز را دید که زیر آفتاب و بدون هیچ محافظی برای این محصولات کشاورزی صادراتی در صف های طولانی درانتظار کارهای گمرکی هستند و در مرز«سروی» ارومیه با ترکیه هم ماشین های زیادی را دید که به صورت فله ای میوه بار زده اند و درانتظاراجازه خروج از ایران و ورود به کشور ترکیه هستند.
درحال حاضرنبود صنایع بسته بندی استاندارد درکشور یکی از مهم ترین مشکلات صادرات مواد غیر نفتی به خصوص مواد خوراکی و محصولات کشاورزی محسوب می شود به شکلی که بررسی هایی که از سوی وزارت جهاد کشاورزی و صنعت، معدن و تجارت انجام شده، نشان می دهد سالانه 25 تا 30 درصد محصولات کشاورزی درکشور به دلیل نبود صنایع بسته بندی اصولی، استاندارد و مدرن به ضایعات تبدیل می شوند و کشور ازاین راه بیش از10 میلیارد دلارخسارت متحمل می شود.
درسال های گذشته باوجود اینکه برای بالا بردن نرخ صادرات و به خصوص صادرات غیر نفتی گام های مختلفی درکشورازسوی فعالان بخش خصوصی و نهادهای دولتی برداشته شده است اما همچنان قدم موثری برای حل مشکل صنایع بسته بندی درکشور برداشته نشده است و به جز راه اندازی تک و توک شرکت ها و کارخانه های بسته بندی که البته آن ها هم خصوصی هستند کار چندان دیگری صورت نگرفته است.
برای مثال می توان علاوه بر صادرات محصولات کشاورزی به چالش هایی که برای بسته بندی و صادرات صنایع دستی درکشور وجود دارد هم اشاره کرد. ایران به دلیل تنوع فرهنگی، قومی و تاریخی یکی از مهم ترین کشورهای جهان در تولید صنایع دستی است اما مشکل نبود بسته بندی استاندارد باعث شده تا صادرات صنایع دستی کشور با چالش جدی رو به رو شود. تصور کنید یک ظرف قلم زنی و یا ملیه کاری روی نقره بعد از ماه ها کار قرار است به خارج از کشور صادر شود اما ظرف و بسته بندی درخور تلاش آن استاد کار و قیمت دو، سه میلیونی شی وجود ندارد. چندی پیش معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور در روز بزگداشت صنایع دستی گفته بود «هم اکنون بیشتر صنایع دستی ایران در کارتون های سیگار و نایلون بسته بندی و صادرمی شوند.»
همه این ضعف ها درصنعت بسته بندی و فراوری محصولات باعث شده تا ایران به جای یک کشوری با چرخه کامل صادراتی و ارزش افزوده بالا به کشوری خام فروش و صادر کننده فله ای محصولات تبدیل شود و به همین خاطرارزش افزوده چندانی به دست نیاورد در حالی که با سرمایه گذاری خصوصی و دولتی درزمینه صنایع بسته بندی و فرآوری می توانیم درآمدهای ارزی کشور را از صادرات چند برابرکنیم و از طریق صادرات محصولات مختلف ارزش افزوده به دست آوریم.
صافدل رئیس پیشین سازمان توسعه تجارت دراین باره به رسانه ها گفته بود:«سهم صنایع بسته بندی درهزینه تمام شده کالاها 10 درصد است درحالی که این صنعت حتی می تواند سهمی تا 90 درصدی درایجاد ارزش افزوده داشته باشد.»
به گفته او طراحی و کیفیت بسته بندی محصولات می تواند منجر به حفظ بازارهای هدف و ماندگاری کالاهای صادراتی ایران در بازارهای جهانی شود. به اعتقاد کارشناسان بسته بندی مهم ترین ویترین یک محصول برای جذب مشتری است و بهترین محصول با بالاترین کیفیت اگر در بازارهای جهانی بسته بندی مناسبی نداشته باشد چندان مورد توجه قرار نمی گیرد.
تحقیقی که درسال 2000 در فروشگاه های زنجیره ای بین مشتریان از سوی «روت رتی» با عنوان «مولفه‌های شفاهی و تصویری در طراحی بسته بندی» در آمریکا صورت گرفت نشان داد حدود ۷۳ درصد از تصمیمات مربوط به خرید محصولات مصرفی در محل فروشگاه گرفته می‌شود. این روش خرید بعد ها با نام «انگیزشی» مشهور شد. بسته بندی می تواند مانند یک رسانه پیام تولیدکننده را به مصرف کننده برساند، در او ایجاد علاقه و انگیزه کند و بالاخره در صورت لزوم او را نسبت به خرید کالا متقاعد سازد. اما درمقابل بسته بندی نامرغوب و عدم تنوع درتولید می تواند باعث از دست دادن بازارهای هدف در صادرات محصولات کشاورزی، غذایی و....شود.
بسته بندی برای افزایش فروش و صادرات تا جایی اهمیت دارد که از سوی بسیاری از کشورها و شرکت های بزرگ اقدامی استراتژیک محسوب می شود و هرسال میلیاردها دلار در این زمینه سرمایه گذاری و هزینه می کنند. مثلا درسال 2012 مهم ترین شرکت های مصرف کننده بسته بندی مواد غذایی براساس میزان درآمد سالانه و مصرف بسته بندی، شرکت نستله با درآمد سالانه 56.60 بیلیون دلارو شرکت پپسی با درآمد سالیانه 33.40 بیلیون دلار بوده اند.
در بین کشورهای جهان هم درحال حاضر آمریکا، ژاپن و چین بزرگترین بازارهای بسته بندی را به خود اختصاص داده‌اند. براساس آمارها در سال 2012 حجم بازار بسته بندی تنها دراین سه کشور بیش از ۲۲۰ میلیارد دلار برآورد شده است. کشورهایی چون آلمان، فرانسه، بریتانیا و ایتالیا هم دررده‌های بعدی لیست بزرگ ترین بازارهای بسته بندی جهان قرار دارند. اما نکته جالب در این فهرست جایگاه سیزدهمی ترکیه است با بازار فروشی در حدود ۱۰ میلیارد دلار که حتی بالاتر از کشورهایی چون برزیل، اندونزی و کره جنوبی جای گرفته.
اما برخلاف همسایه غربی آمار و رقم ها نشان می دهد ایران هیچ جایگاه و سهمی از بازار پرسود و رونق صنایع بسته بندی در سطح جهان ندارد به طوری که سهم ارزش بسته بندی از تولید ناخالص داخلی کشور درسال های گذشته روندی نزولی داشته و درسال 1390 حدود 86/0 درصد بوده است.
طبق آمارها درسال های گذشته نه تنها در داخل کشورروی پیشرفت صنعت بسته کشورسرمایه گذاری نشده است بلکه ایران به یکی از وارد کنندگان و مصرف کنندگان صنایع بسته بندی هم تبدیل شده است به طوری که اگر شاخص مصرف سرانه بسته بندی را بررسی کنید مشاهده می شود که سرانه مصرف بسته بندی درکشور روندی رو به رشد داشته و از 12 دلار در سال 1382 به بیش از 35 دلار در سال 1390 رسیده است. این روند نشان از عدم همخوانی بین روند رو به رشد مصرف و تولید دارد که نتیجه این روند، افزایش واردات بسته بندی بوده است.
به اعتقاد کارشناسان و باتوجه به پیشرفت کشورهای رقیب ایران همچون ترکیه، امارات، عراق، هند وکشورهای آسیای میانه درزمینه صنعت بسته بندی؛ اگر توجه ویژه به این صنعت در کشور نشود به زودی ایران بازار بسیاری از اقلام صادراتی خود را از دست می دهد و تنها می تواند با خام فروشی و فروش فله ای کار خود را بدون ارزش افزوده واقعی پیش به برد و این ضعف در نهایت شرکت های ایرانی را از بازارهای صادراتی جهانی دورمی کند.
براساس آمارهایی که چندی پیش از سوی مشاور بسته بندی سازمان توسعه تجارت بیان شد، حجم سرمایه گذاری ایران در صنعت بسته بندی تنها 1 درصد از حجم سرمایه گذاری در این زمینه در سطح جهان است که باتوجه به مزیت ها و پتانسیل های ایران عددی بسیار پایین است. سرمایه گذاری روی صنعت بسته بندی (به جز صنعت چاپ) در سال 2010 بیش از 500 میلیارد دلار بوده است.
صنعت بسته بندی متولی ندارد
اما در این بین و به اعتقاد کارشناسان آن چه درسال های گذشته باعث شده تا صنعت بسته بندی کشور پیشرفتی در خور نداشته باشد به عدم سرمایه گذاری مناسب دراین زمینه و نبود متولی مشخص باز می گردد. درحال حاضر هیچ دستگاه و نهاد دولتی حضور فعال، مشارکت، نظارت و مدیریت بخش صنعت بسته بندی کشور را در دست ندارد و تنها موسسات خرد و کوچکی همچون « کلینیک بسته بندی موارد غذایی» یا بخش بسته بندی موسسه استاندارد دراین زمینه فعالیت هایی دارند اما در هیچ وزارت خانه ای از جمله صنعت، معدن و تجارت و جهاد کشاورزی و ... برنامه ای منسجم برای سامان دادن به وضعیت صنعت بسته بندی درکشور و جذب سرمایه ها دراین زمینه وجود ندارد. هیچ نهادی متولی صنعت بسته بندی درکشور نیست درشرایطی که خسارت سالانه فقدان بسته بندی مناسب در کشور، به میلیاردها دلار می رسد. خسارتی که با صرف مقداری سرمایه در صنعت بسته بندی و حرکت به موقع می توانست تبدیل به میلیاردها دلار ارزآوری و سود برای کشورشود.
همچنین دراین زمینه باتوجه به تنوع انواع بسته بندی ها و محصولات حتی نهادهای منسجم خصوصی و مردمی مانند اتحادیه یا انجمن هایی هم درکشور برای صنعت بسته بندی تشکیل نشده است و از سوی دیگر و باوجود گذشت 4 دهه از تشکیل سازمان جهانی بسته بندی، ایران هنوز عضو این نهاد بین المللی هم نشده است. بسیاری از صادرکنندگان و فعالان بخش خصوصی معتقدند، نبود متولی برای سامان دهی صنعت بسته بندی درکشور باعث شده تا هیچ بودجه و ردیف مالی برای این موضوع درنظر گرفته نشود و حتی اقدام تشویقی هم برای جذب سرمایه های بخش خصوصی دراین زمینه صورت نگیرد.
یکی از تولید کنندگان و تجار خرمای آبادان دراین باره معتقد است ورود به صنعت بسته بندی از جمله بسته بندی خرما نیازمند امکانات، زیرساخت ها، بازاریابی برای محصولات، سرمایه گذاری های کلان و حمایت های دولتی در قالب وام های طولانی مدت است. او با طعنه و خنده می گوید که با وام با بهره 20 و چند درصدی نمی توان کارخانه چند میلیاردی زد به امید روزی که به سود دهی برسد.
به اعتقاد کارشناسان راه اندازی و تاسیس کارخانجات بسته بندی درکشور نیازمند زیرساخت های لازم است و درحال حاضر یکی از بزرگترین مشکلات صنعت بسته بندی نبود ماشین آلات و خط تولید صنعتی استاندارد برای بسته بندی کالاها و محصولات در کشوراست به صورتی که بسیاری از کارگاه های بسته بندی به صورت سنتی و با استفاده از کارگران اقدام به بسته بندی محصولات صادراتی خود می کنند. برای مدرن کردن صنعت بسته بندی در کشور نیاز است که با سرمایه گذاری کلان ماشین آلات مختلف بسته بندی از کشورهایی مانند آلمان، ایتالیا، فرانسه و کشورهای دیگر وارد کشورشود.
البته دراین بین به جز ماشین آلات بسته بندی درانواع مختلف نیاز است تا مواد اولیه هم برای بسته بندی کالاها و صادرات آن ها وارد کشور شود. همچنین باید موازی واردات ماشین آلات مرتبط با بسته بندی گام هایی هم درزمینه پیشرفت صنعت چاپ در کشور برداشته شود زیرا صنعت بسته بندی و چاپ به صورت همزمان باید پیش بروند.
ازسوی دیگر یکی ازچالش های مهم پیش روی صنعت بسته بندی نبود نیروی متخصص، خلاق و دانش آموختگان رشته های مرتبط با صنعت بسته بندی و چاپ درکشوراست. درحال حاضر درایران دانشگاه و دانشکده های مرتبط با صنایع بسته بندی وجود ندارد و همین موضوع باعث شده تا متخصصان بسته بندی و طراحی انواع جعبه ها، شیشه ها و ظروف مختلف تربیت نشوند و در این زمینه کشور با کمبود نیروی انسانی متخصص رو به رو باشد. هم اکنون بیشتر بسته بندی ها و ظروفی که درکشورطراحی می شوند تنها کپی شده ازمدل های خارجی هستند که نمی توانند شانسی در بازارهای جهانی داشته باشند.
اما با وجود همه این چالش ها به اعتقاد کارشناسان صنعت بسته بندی درکشورپتانسیل ومزیت های بالایی برای سرمایه گذاری، اشتغال زایی و مدرن شدن دارد؛ اقداماتی که می تواند درآینده ای نه چندان دور درآمدهای ارزی کشور را چند برابر کند و ارزش افزوده بسیاری برای کشور داشته باشد. البته دراین بین نیازاست تا برنامه ای جامع برای مدرن سازی صنایع بسته بندی طراحی و تدوین شود و در مرحله اول نهادی مسئولیت پیگیری امور را برعهده بگیرد و نهادهای نظارتی دراین بین ایجاد شود.
همچنین لازم است تا دولت با حمایت از بخش خصوصی راه را برای ورود سرمایه گذاران و حضور گسترده آن ها هموار کند تا با سرمایه گذاری ماشین آلات مورد نیاز این صنعت وارد کشورشود و کارخانه های مدرن بسته بندی راه اندازی شوند. علاوه براین ها لازم است تا با همکاری مراکز علمی و هنری متخصصانی برای حضور درصنایع بسته بندی هم پرورش یابند.
نظر شما