افشین اسماعیلی فر

از آنجاییکه تولید دانه های روغنی بواسطه تامین روغن نباتی و بخشی از خوراک دام از اهمیت بسیار بالایی در امنیت غذایی برخوردار است، تامین نیاز داخلی همواره از اولویتهای دولتها میباشد. کشورهای توسعه یافته برای تامین نیاز خود همواره سعی بر سرمایه گذاری و تقویت تولید داخلی دارند. یکی از شاخصه های پایداری تولید در هر منطقه یا کشور بویژه در مناطق خشک و نیمه خشک، میزان اتکا به تولید در مزارع دیم است. بر اساس آمار وزارت جهادکشاورزی بطور متوسط حدود 18 درصد از تولید دانه های روغنی ایران از کشت دیم حاصل می گردد که وابستگی بسیار زیادی به میزان بارش و پراکنش آن در هر سال زراعی دارد.

روند تولید دانه های روغنی در کشور نشان میدهد که تولید این محصول مهم و استراتژیک از پایداری لازم برخوردار نیست و در دوره های زمانی مختلف تحت تاثیر تغییرات اقلیمی و مدیریتی قرار میگیرد. تولید دانه های روغنی در دو مقطع زمانی به پایداری نسبی رسیده است: دوره اول بین سالهای 69 تا 72 و دوره دوم بین سالهای 75 تا 79. تولید دانه های روغنی از سال 1380 با جهشی محسوس از 440 هزارتن به بالغ بر 770 هزارتن در سال 1384 رسید، یعنی همان سالی که بعنوان سال شروع اجرای طرح افزایش تولید دانه های روغنی از آن یاد میگردد. در دو سال بعد علیرغم بهبود وضعیت اقلیمی کشور و افزایش سهم تولید از کشت دیم به حدود 25 درصد ، میزان تولید سال 1386 فقط 46هزارتن نسبت به سال 1384 افزایش داشت. بعد از آن با کاهش در سال 1390 به حدود 508هزارتن رسید که تقریبا با تولید این محصول در سال 1381 برابر است.

 دلیل این کاهش توسط طراحان طرح، عدم اجرای طرح مذکور توسط مدیریت جدید وزارت جهادکشاورزی بعد از سال 1384 عنوان شده است، البته میتواند تاثیرگذار باشد اما شواهد نشان دهنده آنست که افزایش تولید در سال 1380 و قبل از اجرای طرح دانه های روغنی آغاز شده است و در دو سال اول اجرا شیب تند افزایش تولید محصول بشدت کاهش یافته بطوریکه میزان افزایش تولید در دو سال اول اجرای طرح ناچیز بوده است. لذا باید دلایل شکست این طرح را فراتر از تغییرات مدیریتی جستجو کرد. بنظر می رسد دلیل اصلی عدم توفیق این طرح و طرحهای مشابه (طرح محوری گندم) توجه ناکافی به شاخصهای پایداری تولید و در نظر نگرفتن تاثیرات ثانویه اجرای اینگونه طرحها بر تولید محصولات رقیب و مکمل می باشد.