علیرضا صفایی - گروه آمارهای اقتصاد کشاورزی مرکز آمار ایران

با توجه به افزایش جمعیت، بالا رفتن سطح فرهنگ، بهداشت و قدرت خرید، امکان تامین پروتئین مورد نیاز کشور به صورت بومی نبوده و می‌بایست با افزایش بهره‌وري و صنعتی شدن بهره‌برداري‌ها به این موضوع دست یافت. حدود 60 سال از ورود گاوهاي شیري صنعتی به ایران می‌گذرد و در این مدت، این حرفه همگام با دیگر زیربخش‌هاي کشاورزي و صنایع وابسته رشد چشمگیري داشته است، ولی همچنان نارسایی‌هایی در این زمینه به‌دلیل نداشتن شناخت کامل از ویژگی‌هاي گاو پربازده صنعتی و ضعف مدیریتی وجود دارد. تولید گوشت گاو نیز به‌دلیل ضعف برنامه‌ریزي به‌خصوص در مدیریت عرضه و تقاضا در سـال‌هاي اخیر دچار نوسـان قیمت و درنتیجه خسـارت به گاوداران شـده اسـت. یکی از اهداف و اسـتراتژي‌هاي برنامه امور دام کشــور، افزایش کمی و کیفی محصــولات دامی می‌باشــد که با اســتفاده مطلوب و اصــولی از منابع و امکانات و با به‌کارگیري روش‌هاي نوین امکانپذیر می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که طی سال‌هاي گذشته تعداد و عملکرد گاوداري‌هاي صنعتی افزایش قابل ملاحظه‌اي داشته است. از آنجا که سهم قابل ملاحظه‌اي از شیر و گوشت کشور توسط گاوداري‌هاي صنعتی تولید می‌شود، به‌منظور شناخت نحوه فعالیت و بازدهی این صنعت و برنامه‌ریزي براي افزایش تولید، افزایش بهره‌وري و بهبود کیفیت محصولات این بخش، نیاز به بررسی اطلاعات گاوداري‌هاي صنعتی طی سال‌هاي اخیر می‌باشد.

اهمیت موضوع

پرورش دام سنگین (گاو، گاومیش و شتر) یکی از دو فعالیت اصلی زیر بخش دامداري در کشور است. در این رشته فعالیت پرورش گاو و گوساله از جایگاه مهمی برخوردار بوده به نحوي که از نظر تعداد بهره‌برداري حدود 98درصد و از نظر تعداد دام 94درصد را به خود اختصاص داده است. از طرف دیگر پرورش گاو و گوساله 42درصد واحد دامی، 90درصد کل شیر تولیدي و 56درصد وزن گوشت قرمز کشتار شده در کشتارگاه‌هاي کشور را به خود اختصاص داده است. طی سال‌هاي اخیر پرورش گاو و گوساله به روش صنعتی توسعه چشمگیري یافته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که از 619هزار بهره‌برداري داراي گاو و گوساله در کشور تنها 27هزار بهره‌برداري (4 درصد) به‌صورت صنعتی فعالیت می‌کنند. ولی سهم تعداد گاو و گوساله و تولید شیر گاوداري‌هاي صنعتی از کل گاوداري‌هاي کشور به ترتیب 32 و 58درصد است. با توجه به اهمیت موضوع در این تحلیل به بررسی تعداد گاوداري‌هاي صنعتی، تولیدات و همچنین استا‌ن‌هاي داراي اولویت پرداخته می‌شود.

براساس نتایج حاصل از طرح آمارگیري گاوداري‌هاي صنعتی کشور در سال 1398، تعداد کل گاوداري‌هاي صنعتی کشور 27هزار واحد با ظرفیت 3.7میلیون رأس است. از این تعداد، 17هزار گاوداري صنعتی با ظرفیت کل 2.4 میلیون رأس مربوط به فعالیت پرورش گاو شیری و تعداد 10هزار گاوداری صنعتی با ظرفیت کل 1.3 میلیون رأس مربوط به فعالیت پرواربندی گاو و گوساله می‌باشد.

در این سرشماري استان‌هاي تهران، اصفهان و خراسان رضوي با 4205، 2772 و 2696 بیشترین تعداد گاوداري را داشتند که به ترتیب 15، 10.2 و 9.9درصد کل گاوداري‌هاي کشور را تشکیل می‌دهند این سهم در آمارگیري سال 95 به ترتیب 13، 10 و 9 بوده است که حاکی از افزایش تعداد گاوداري‌هاي صنعتی در این 3 استان بوده است.

مقدار تولید شیر گاوداري‌هاي صنعتی در سال 1397 بیش از 5میلیون تن بوده که نسبت به سال 1394 در حدود 22 درصد افزایش یافته است. در آمارگیري از گاوداري‌هاي صنعتی کشور در سال 1398 استان‌هاي تهران، اصفهان و خراسان رضوي 50درصد شیر کل کشور را تولید کرده‌اند. نمودار زیر روند تولید شیر در سال‌هاي 1392 تا 1397 در استان‌هاي فوق را نشان می‌دهد. بررسی تولید شیر در کشور نشان می‌دهد که گاوداري‌هاي صنعتی علی‌رغم اینکه فقط 4درصد از واحدهاي گاوداري کشور (صنعتی، نیمه‌صنعتی و سنتی) را به خود اختصاص داده‌اند ولی سهم آن‌ها در تولید شیر بیش از 58درصد کل تولید شیر در کشور است.

تولید شیر در استان تهران علی‌رغم کاهش تعداد گاوداري‌هاي با فعالیت شیر در این استان افزایش یافته است که علت آن می‌تواند اجراي طرح‌هاي افزایش بهره‌وري و کشاورزي در استان‌ها می‌باشد. نمودار زیر نشان‌دهنده افزایش تعداد گاوهاي اصیل (که نقش عمده‌اي در تولید شیر دارند) می‌باشد. این تعداد در استان تهران درسال 97 نسبت به سال 95 بیش از 19درصد می‌باشد.

تعداد دام پروارشده در گاوداري‌هاي صنعتی در سال 1397 حدود 650هزار رأس بوده که افزایش 21درصدي را نسبت به سال 1394 نشان می‌دهد. استان‌هاي تهران، مرکزي و قم بیشترین تعداد دام پروارشده در سال 1397 را داشته‌اند که 56درصد از کل گاو و گوساله پروارشده در سال 1397 را تشکیل می‌دهند. همچنین استان تهران بیشترین تعداد گاو وگوساله پروارشده را در کل کشور داشته است. نمودار زیر نشان می‌دهد که تعداد گاوداري‌هاي با فعالیت پرواربندي در استان تهران نسبت به سال 1395 افزایش چشمگیري داشته است

مرکز اصلاح نژاد و بهبود تولیدات دامی در راستاي ارتقاي تولید شیر در گله‌هاي صنعتی و روستایی و سرعت بخشیدن به پیشرفت ژنتیکی، به‌طور متوسط حدود 3میلیون دز اسپرم گاوهاي نر ممتاز از نژادهایی همچون هلشتاین و سمینتال در ایستگاه‌هاي اصلاح نژاد دامی کشور تولید و توزیع کرده است نتیجه این اقدام ارتقاي تولید شیر، بهبود راندمان تولیدمثلی و افزایش طول عمر اقتصادي گاوها بوده است. اجراي پروژه‌هاي توسعه پرورش گاوهاي دومنظوره از دیگر طرح‌هاي مرکز اصلاح نژاد و بهبود تولیدات دامی در سطح کشور بوده است که این پروژه با هدف پرورش نژادهاي دومنظوره و آمیخته‌گري جمعیت گاوهاي بومی با این نژادها اجرا شده است. عمده گاوهاي آمیخته کشور حاصل از تلاقی گاوهاي بومی با نژاد هلشتاین هستند، با اجراي این طرح نسبت آمیخته‌هاي کشور نیز به نفع آمیخته‌هاي حاصل از تلاقی با نژادهاي دومنظوره تغییر خواهد کرد. 

1- نتایج طرح‌هاي آمارگیري از گاوداري‌هاي صنعتی نشان می‌دهد که تعداد و ظرفیت گاوداري‌هاي صنعتی در کشور رو به افزایش بوده و درصورت حمایت‌هاي لازم از تولید شیر گاو نیز افزایش خواهد یافت.

2- یکی از مشکلات در این صنعت، ضعف مدیریت پس از تولید می‌باشد که خسارات زیادي را به تولیدکنندگان وارد نموده است.

3- افزایش کمی و کیفی محصولات دامی با استفاده مطلوب و اصولی از منابع و امکانات و به‌کارگیري روش‌هاي نوین امکان‌پذیر می‌باشد.

منابع:

1- نتایج طرح‌هاي آمارگیري از گاوداري‌هاي صنعتی1398-1389

2- https://www.yjc.ir/fa/news