منصور انصاری

دولت هایی که فقط خودشان را باور دارند و در عرصه عمل و اجرا به تهییج مردم و آگاهی افکار عمومی از برنامه ها و سیاست های خود اتکا نمی کنند، خود به خود وارد مرحله ای از کاهندگی و ناتوانی می شوند و به رغم صرف بودجه های هنگفت قادر نخواهند بود همه آنچه که مد نظر دارند را تحقق بخشند، لذا  خود را اینچنین قانع می کنند که این کار را کردیم و آن کار را خواهیم کرد و اینطور می شود و آن طورخواهد شد. 

اخیرا شاکله وزارت جهاد کشاورزی با اکثر معاونانش به همراه وزیر نیرو و معاونان مربوط به آب این وزارتخانه و مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران با دعوت از چند شخصیت برجسته خارجی مطرح در عرصه آب، کنفرانسی را با عنوان نقش آب مجازی در مدیریت بحران آب در ایران و جهان تعریف و یک روزه اجرا کردند. 

با تاسف بسیار باید گفت این کنفرانس فقط یک روز بود و دیگر هیچ! همه سخن گفتند، اعم از عباس عراقچی معاون امور حقوقی و بین المللی وزارت امور خارجه تا مهندس حجتی وزیر جهاد کشاورزی، شافعی نیا رئیس اتاق ایران، چیت چیان وزیر نیرو، سفیر هلند در تهران، پروفسور تونی آلن دستیار دپارتمان جغرافی کینگز کالج لندن و بسیاری دیگر، و البته رفتند. بعضی ها گفتند آب مجازی خوب است و دیگرانی هم بودند که گفتند استفاده از آب مجازی یک راه حل اساسی برای از میان برداشتن مشکلات فقر آبی نیست. 

بعضی خبرگزاری های جناحی و سیاسی هم به فراخور و درست در مقطع پیش از انتخابات، تمایز دیدگاه ها در قوه مجریه را متناقض و نشان ناتوانی آن ارزیابی کردند و بحثی جدی در مورد موضوع کنفرانس به میان نیاوردند. به واقع آب مجازی و جایگاه آن در دیپلماسی کشوری همچون کشور ما که با بحران جدی منابع آب زیرزمینی مواجه است، بی کلاه ماند و گویا همه سخنرانی کردند تا فقط سخنی گفته باشند. 

هیچ یک از سخنرانان که هرکدام به فراخور در حوزه تصمیم گیری و اجرا جایگاه ممتازی دارند نگفتند آیا کشور بحران زده ما در حوزه آب باید از آب مجازی استفاده کند یا نکند، استفاده از آن طبق نظر عوام فریبان، استقلال کشور را در مخاطره قرار میدهد یا نمی دهد، این مفهوم که یک الگوی راهبردی در تنظیم دیپلماسی اقتصادی به شمار می رود در چه سالی رسما در جهان تعریف و کاربرد داشته است؟ چقدر می تواند به تقویت تولید داخل محصولات کشاورزی کمک کند و تا چه حد موجب تضعیف آن می شود؟ در بخش کشاورزی اشتغال میآفریند یا به ایجاد اشتغال آسیب می رساند؟ رابطه این پدیده متداول در اقتصادهای ملی و بین المللی در حوزه صادرات یا واردات چیست و نهایتا دولت باید در چه زمینه هایی از آب مجازی استفاده کند یا نکند؟ به جز اشاراتی مبهم و آماری و نامشخص توسط مهندس عباس کشاورز، کارآشنا و صاحب نظر در عرصه بحران آب، آن هم دو پهلو و توصیفی، هیچکدام از وزرا و مدیران به صراحت و روشنی نگفتند با این آب مجازی چه باید کرد؟ بعضی همانند مهندس چیت چیان وزیر نیرو گفتند: «آب مجازی راهکار اساسی نیست» و معلوم نیست چه کسی گفته بود که «آب مجازی راهکار اساسی برای جبران فقر آبی است». به هر حال باید تکلیف سیاست راهبردی اقتصاد سیاسی کشور درحوزه واردات و صادرات محصولات کشاورزی و انتقال یا خروج آب مجازی، مشخص و شجاعانه تدوین شود.

آب مجازی عبارت از میزان آب مصرفی برای تولید هر کیلو یا هرتن ازانواع محصولات کشاورزی است که اولین بار توسط پژوهشگر بریتانیایی، پروفسور جان آنتونی آلن در دهه 1990 مطرح شد. 

به طور مثال، برای یک کیلو گوشت گاو 15 هزار لیتر، یک کیلو گوشت گوسفند 10هزار لیتر، مرغ 4300 لیتر و یک فنجان قهوه 140 لیتر آب شیرین مصرف می شود. این یک ارزش نهفته و پنهان درمحصولات کشاورزی است. 

این مفهوم درعرصه اقتصاد و بازرگانی منجر به واردات یا صادرات محصولات کشاورزی می شود و بیش از سه دهه است که در سیاست گذاری کلان کشورهای توسعه یافته جهان، حتی آن دسته که مشکل آب ندارند مطرح است و حالا قرار است در برنامه ششم توسعه کشور ما نیز مد نظر قرار گیرد.

اما باید گفت آب مجازی یا همان(virtual water)، در هیچ جای دنیا به اندازه کشور ما به یک موضوع سیاسی حاد و مناقشه برانگیز تبدیل نشده است. مبنای سیاسی شدن این بحث هم نادرست است، مثلا وقتی که گوشت مرغ، تخم مرغ، صیفی، سبزی، گوسفند زنده و یا مواد لبنی صادر می کنیم؛ گفته می شود ما خودمان نیاز داریم چرا صادر می شود؟ قیمت ها گران میشود، آب ممکلت به رغم کمبود به صورت کالا خارج می شود و ...، و وقتی غلات، کنجاله سویا، ذرت دانه ای و یا حتی گندم وارد می کنیم، گفته می شود استقلال کشور در خطر قرار گرفته و موضوع امنیت غذایی یا امنیت ملی را به میان می آورند. 

درک درست از مفهوم آب مجازی برای دولت ها و تدوین کنندگان راهبردهای کلان اقتصادی کشور تعیین کننده است.  این مفهوم کمک میکند که ما دریابیم در چه محصولاتی مزیت صادراتی داریم و در چه محصولاتی قطعا باید وارد کننده باشیم. خارج کردن واردات و صادرات محصولات کشاورزی بر اساس ارزش ذاتی آب در اقلیم های خشک و کم آب همانند کشور ما از دایره برخوردهای سیاسی و تبدیل آن یه یک امر اقتصاد سیاسی موضوعی تعیین کننده در موفقیت راهبردهای اقتصاد کلان و مشکلات مربوط به آن است.

گرچه هنوز پسمانده افکار دیپلماسی جهانی مربوط به دهه های60 تا 90 در این یا آن نقطه جهان کاربرد اجرایی دارند، ولی اگر اکنون صحنه تضادهای جهانی را نگاه کنیم به روشنی آشکار است که جنگ آب نداریم، مگر دنیا کن فیکون شود و یک اتفاق نادر در شاخص های اقلیم جهانی پیش آید، به تبع آن، جنگ غذا هم در هیچکدام از ژئوپلیتیک های موجود جهان در میان نیست، جنگ خاصی هم برای زمین های کشاورزی مرغوب، الا چند منطقه خاص سیاسی عملا وجود ندارد، اما جنگ اقتصادی و رقابت های ویران کننده اقتصادی در میان ژئواکونومیک ها وجود دارد و دیپلماسی کلان کشورها بر اساس این تضادها تنظیم می شود. 

لذا موضوع آب مجازی و استفاده از آن برای ایجاد ارزش افزوده ملی، اشتغال مولد و افزایش سود سرمایه گذاری در عرصه تولید داخلی محصولات کشاورزی از ضرورت های دیپلماسی اقتصادی کشور است که نباید در برگزاری یک کنفرانس یک روزه خلاصه شود. 

 می بایست نهادهای مسئول این مفهوم را به درستی و با شاخص های دقیق در میان افکار عمومی ترویج کنند تا در حوزه اجرای آن هم افزایی و پشتیبانی ملی به وجود آید. 

به یاد داریم وقتی مقالات کشت فراسرزمینی از سوی مجلات تخصصی به میان آمد، بسیاری با آن مقابله و مخالفت می کردند و آن را یک توهم غیر عملی به شمار می آوردند، ولی اکنون، یکی از راهبردهای اصلی وزارت جهاد کشاورزی برای مقابله با کمبود آب کشور همین کشت فراسرزمینی است، آب مجازی هم در آینده نزدیک تدقیق خواهد شد و خیلی ها که الان آن را ناقض استقلال کشور می دانند، در آینده نزدیک تبدیل به نانی چرب و فعالیتی پر سودش خواهندکرد.

گفتنی است مجموعه وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، شورای عالی آب و چند نهاد دیگر مسئول و موظف و مسئول و غیر موظف در رابطه با آب، نه تنها سیاست و برنامه مشخصی برای آب مجازی ندارند بلکه برای استفاده بهینه از آب خاکستری (پساب آبهای شور و یا آلوده) و آب سبز نیز برنامه مشخص و معینی تعریف نکرده اند و هرازگاهی در قالب این یا آن سمینار به ضرورت استفاده از آنها اشاره می کنند و موضوع را رها می سازند. 

با این میزان از مسئولیت نمی توان بحران آب کشور را به سامان رسانید. همه چیز، اعم از مناقشه ها و مجادله های سیاست گذاری به آب شیرین خلاصه شده است و بس!