دکتر محمد صبوری – پژوهشگر اقتصادی

مواد غذایی> معمولاً دولت ها با هدف حمایت از تولیدات داخلی(بخصوص در مورد کالاهای کشاورزی) تعرفه هایی را بر واردات کالاهای رقیب وضع می نمایند. فارغ از مباحثی همچون مزایا و معایب بهره گیری از این سیاست تجاری، اعمال سیاست تعرفه گذاری باید بگونه ای باشدکه با کمترین آسیب های اجتماعی، بیشترین دست آوردها را به دنبال داشته باشد. چرا که براساس نظریات موجود وضع تعرفه و جلوگیری از جریان آزاد تجارت در بهترین حالت نیز کاهش رفاه اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. در این میان اعمال تعرفه بر واردات برخی اقلام غذایی و بخصوص اقلام اساسی و مورد نیاز خانوار دارای حساسیت های بیشتری بوده و با توجه به اهمیت مصرف برخی از این اقلام در سبد غذایی خانوار، ضروری است سیاست گذاری های تعرفه ای در خصوص این اقلام با دقت و حساسیت بیشتری انجام گیرد.

 در این نوشتار اثرات وضع تعرفه بر دو کالای پرمصرف و مورد نیاز خانوار در دهک های مختلف هزینه ای بصورت دقیق تری مورد بررسی قرار گیرد. شایان ذکر است کلیه آمارهای مورد استفاده در این نوشتار برگرفته از آمارهای انتشاریافته در نشریه نتايج آمارگيري از هزينه و درآمد خانوارهاي شهري و همچنین داده های مربوط به مصرف اقلام مختلف در دهک های مختلف هزینه ای (فایل 99) مرکز آمار ایران در سالهای 1384 و  1392 می باشد. 

 براساس اطلاعات موجود در سال 1392 در مجموع 33 درصد از مصرف برنج کشور توسط خانوارهای دهک-های اول تا پنجم و 67 درصد از کل مصرف برنج توسط 5 دهک بالای جامعه انجام شده است. انواع برنج مندرج پرسشنامه طرح آمارگيري هزينه و درامد خانوارهاي شهري و روستايي سال 1392 مرکز آمار ایران شامل برنج صدری، دمسیاه و استخوانی؛ برنج طارم؛ برنج بی نام؛ برنج آشی؛ برنج های محلی غیرشمالی (شامل کامفیروزی، چمپای خوزستان، لنجان اصفهان و ...)؛ برنج گرده، خرده؛ برنج خارجی درجه یک و برنج خارجی درجه دو می باشندکه کدهای 6 رقمی 011111 الی 011118 را به خود اختصاص داده اند. با ثابت در نظر گرفتن قیمت خرید هر نوع برنج در کل کشور(با توجه به اطلاعات موجود با در نظر گرفتن هزینه های حمل و نقل به نقاط مختلف کشور، تفاوت قابل ملاحظه ای میان قیمت نوع مشخصی از برنج در نقاط مختلف کشور وجود ندارد) سهم هر یک از دهک های هزینه ای از کل مصرف انواع برنج در جدول (1) ارائه شده است. 

ارقام ارائه شده در خصوص مصرف برنج مرغوب داخلی برنج صدری، دمسیاه و استخوانی حاکی از آن است که بیش از 80 درصد از مصرف این نوع برنج توسط دهک های هفتم تا دهم و بطور مشخص بیش از نیمی از مصرف این نوع برنج توسط دهک های نهم و دهم صورت گرفته است. سهم هر یک از دهک های هزینه ای در مصرف انواع دیگر برنج داخلی نیز بصورت کلی مشابه با ارقام ارائه شده در خصوص برنج مرغوب داخلی است. بگونه ای که در حدود 60 درصد برنج طارم، 50 درصد برنج بی نام توسط دهک های نهم و دهم مصرف می شود. این ارقام در خصوص برنج¬های محلی غیرشمالی نیز تا حدود زیادی مشابه با مورد گفته شده است (سهم دهک های هشتم تا دهم بیش از 50 درصد از مصرف این نوع برنج می باشد). در مقابل دهک های اول تا ششم درمجموع 55 درصد از مصرف برنج خارجی درجه یک و 65 درصد برنج خارجی درجه 2 را به خود اختصاص داده اند. 

نگاهی به ارقام مربوط به مصرف انواع برنج در دهک های مختلف هزینه ای که در سال های 1384 الی 1392 در منابع فوق الذکر انتشار یافته گویای این واقعیت است که در طی سال های مورد بررسی و با افزایش قیمت  انواع برنج های داخلی نسبت به برنج های وارداتی، مصرف کنندگان با سطح درآمد پایین تر (دهک های پایین) با تغییر سبد مصرفی به سمت مصرف اقلام وارداتی متمایل شده و در مقابل قشر مرفه جامعه (دهک های بالای درآمدی) بصورت مشخص بخش قابل توجهی از تولیدات داخلی را مصرف نموده اند. جالب اینکه افزایش قیمت انواع برنج های تولید داخل در سال های مورد بررسی (بخصوص در سال های 1389 الی 1392) موجب تغییر قابل توجهی در مصرف برنج دهک های بالای درآمدی نشده است. به عبارتی شرایط اقتصادی در سال های اخیر از یکسو تغییر ذائقه مصرفی در دهک های پایین درآمدی جامعه از مصرف برنج های داخلی به سمت برنج های وارداتی را به دنبال داشته و از طرف دیگر انواع برنج مرغوب تولید داخل بطور قابل توجهی توسط دهک های مرفه جامعه مصرف می شود. به بیانی دیگر مصرف کنندگان انواع برنج در کشور به دلایل مختلف از جمله کاهش درآمد نسبی در دهک های مختلف درآمدی (بخصوص در دهک های پائین جامعه) به دو بخش مصرف-کنندگان اقلام تولید داخلی و مصرف کنندگان اقلام وارداتی دسته بندی شده اند.

 

انواع گوشت قرمز مندرج پرسشنامه طرح آمارگيري هزينه و درامد خانوارهاي شهري و روستايي سال 1392 مرکز آمار ایران شامل گوشت گوسفند، بره، بز و بزغاله، گوشت گاو و گوساله، گوشت شتر، جگر، دل و قلوه، سيرابي، شيردان، كله پاچه، زبان، مغز ...، گوسفند، بره، بز و بزغاله (به صورت زنده) و گاو و گوساله، شتر (به صورت زنده) می باشندکه کدهای 6 رقمی 011211 الی 011217 را به خود اختصاص داده اند. اطلاعات مربوط به سهم دهک های مختلف درآمدی از مصرف گوشت گوسفند، بره، بز و بزغاله و گوشت گاو و گوساله از کل هزینه گوشت مصرفی در دهک های مختلف هزینه ای در جدول (2) ارائه شده است.(این اقلام بیش از نیمی از مصرف گوشت قرمز را در میان دهک های مختلف درآمدی به خود اختصاص داده اند)

همانگونه که مشاهده می شود بیش از نیمی از مصرف اقلام ذکر شده در جدول (2) در دهک های هشتم، نهم و دهم مصرف می شوند. سهم سه دهک اول، دوم و سوم از در هر یک از موارد فوق کمتر از 13 درصد کل هزینه های مربوط به مصرف گوشت در کشور می باشد. 

نگاهی به آمارهای مشابه در سال های گذشته بیانگر آن است که مصرف گوشت قرمز در دهک های مختلف کاهش یافته است. به گونه ای که بطور متوسط مصرف گوشت قرمز در هر خانوار از 16.4 کیلوگرم در سال 1376 به 11.5 کیلوگرم در سال 1392 کاهش یافته است. البته این کاهش در دهک های پایین درآمدی بسیار قابل ملاحظه تر بوده است. از طرفی بررسی های انجام شده نشان می دهد که مصرف گوشت در دهک های پایین درآمدی به طور قابل ملاحظه ای وابسته به اقلام وارداتی بوده و به عبارتی دیگر دهک های پایین درآمدی جامعه بخش اعظمی از نیاز خود به گوشت قرمز را از طریق مصرف گوشت وارداتی تامین می¬نمایند. در مقابل دهک های بالای درآمدی علاوه بر سهم قابل توجه از کل مصرف گوشت در کشور، در بیشتر موارد مشتریان خرید گوشت گرم تولید داخل می باشند. با این اوصاف در شرایط فعلی اقتصاد کشور تقاضای گوشت قرمز نیز مانند تقاضای برنج در گروه های مختلف درآمدی دارای تفاوت هایی بوده و حتی بگونه ای واضح تر می توان ادعا نمود بازارهای هر یک از اقلام وارداتی و داخلی (برحسب نوع برنج و گوشت) کاملاً منفک و جداشده می باشند. در این شرایط گروه خاصی از مصرف کنندگان برنج داخلی مصرف کرده و با توجه به شکل گیری عادات مصرفی بر مبنای استفاده از برنج تولید داخل و یا گوشت گرم و با کیفیت داخلی، با افزایش قیمت  اقلام مصرفی تا جای ممکن از تغییر مصرف به سمت اقلام وارداتی خودداری خواهند نمود. (در صورت افزایش قیمت های داخلی پس از حد مشخصی این گروه از مصرف کنندگان به سمت مصرف اقلام وارداتی سوق خواهند یافت)

در مقابل دهک های پایین درآمدی نیز با توجه به شرایط موجود درآمدی امکان مصرف اقلام مرغوب تولید داخل برنج و یا گوشت با کیفیت داخلی را نداشته و بر همین اساس نیاز خود را از طریق کالا¬های باقیمت کمتر وارداتی تامین می نمایند. در این شرایط هرگونه افزایش قیمت کالاهای مصرفی موجب کاهش مصرف در این گروه ها خواهد شد. به عبارتی دیگر با افزایش قیمت اقلام برنج و گوشت وارداتی دهک های پایین درآمدی امکان تغییر مصرف به سمت اقلام مشابه تولید داخل را نداشته و در بهترین شرایط مصرف اقلام وارداتی را کاهش خواهند داد. البته این موضوع کاهش رفاه این گروه های درآمدی را به دنبال خواهد داشت. 

به بیانی دیگر اعمال سیاست های افزایش تعرفه  در خصوص اقلامی نظیر موارد ذکر شده نه تنها موجب تغییر تقاضا به سمت تولیدات داخلی نخواهد شد، بلکه با توجه به شرایط گفته شده بنظر می رسد اعمال این سیاست ها و یا هر سیاست دیگری که به هر نحوی افزایش بهای تمام شده واردات برنج و گوشت را به دنبال داشته باشد، تحت هر عنوانی موجب ایجاد تغییرات قابل توجهی در مصرف و رفاه دهک های پایین درآمدی جامعه خواهد شد. بدیهی است این موارد علاوه بر تشویق به واردات از مراجع غیررسمی،  با اهداف طراحی شده جهت دستیابی به عدالت اقتصادی نیز همخوانی نداشته و به نظر می رسد نشانگر نوعی سردرگمی جهت ایجاد هماهنگی میان سیاست های اقتصاد کلان با سیاست های تجاری کشور در راستای خروج از رکود است.