نویسنده: حسین شیرزاد - تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

قیمت ها سیگنال های ضروری برای فعالان بازار هستند، زیرا تخصیص کارآمد منابع فیزیکی، انسانی و مالی را امکان پذیر می کنند. کالاهای کشاورزی نیز از این قاعده مستثنی نیستند که مکانیسم های عرضه و تقاضا برای تعدیل مازاد بر آنها ضروری است. در مقایسه با سهام سهام، که سفته‌بازی جزء جدایی ناپذیر تغییرات قیمتی آنهاست، کالاهای کشاورزی قبل از دهه ۲۰۰۰ تا حدی از این پدیده مصون بودند. اما پس از آن، آنها با مالی شدن تدریجی کالاهای اساسی به دام تحولات قیمتی اوراق مشتقه افتادند. حال دیگر، در نظر گرفت که قیمت های کشاورزی عمیقاً تحت تأثیر فعالیت های آنلاین معامله گران است. توضیح اضافی بر این واقعیت است که آنها به راحتی محصولات قابل تعویض هستند و هزینه های تولید یکسانی را به اشتراک می گذارند. البته تاریخ  تحولات اقتصادی نیز نشان داده است که در دوره های بحرانی، کالاهای کشاورزی می توانند مستعد عناصر سفته بازی باشند. علی‌رغم این واقعیت، عرضه جهانی کالاهای کشاورزی در چند کشور متمرکز است که روسیه و اوکراین در آن‌ها موقعیت مسلط دارند. شورای بین المللی غلات اعلام کرد که صادرات این دو کشور تقریباً ۳۲ درصد از ذخایر جو و گندم جهان را تشکیل می دهد. جنگ روسیه و اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ قیمت کالاهای کشاورزی را تسریع کرد و ناامنی غذایی را در سراسر جهان افزایش داد. اوکراین و روسیه بزرگترین تامین کنندگان جهانی گندم، ذرت، جو و روغن آفتابگردان هستند. ذرت، گندم، جو و روغن آفتابگردان اجزای اصلی فرآوری مواد غذایی محسوب می شوند.  از نقطه نظر عملی، درک چگونگی قیمت گذاری این چهار محصول کشاورزی بر اساس تغییرات یکدیگر برای ما ایرانی ها ضروری است در حال حاضر، هر دو کشور تامین کنندگان پیشرو کالاهای غذایی هستند و "سبد نان جهانی" محسوب می شوند. جنگ روسیه  و اوکراین باعث ایجاد عدم تعادل  و ناترازی در تجارت بین‌المللی شد که در آن کشورهای آمریکای لاتین برجسته‌ترین ذینفع بودند. در نتیجه درگیری، کالاهای کشاورزی به عنصر اصلی فشارهای تورمی و بی ثباتی بازار در بقیه جهان تبدیل شدند. البته قیمت های جهانی مواد غذایی قبل از جنگ به دلیل اختلالات زنجیره تامین ناشی از همه گیری کووید-۱۹ و افزایش تقاضا برای غذا به سرعت در حال افزایش بود مزایای اوکراین در کشت محصولات غذایی شرایط آب و هوایی مطلوب و نیروی کار ارزان است. از سوی دیگر، روسیه همواره با شرایط نامساعد آب و هوایی مواجه بوده است، اما موفق به دستیابی به محصول بیش از حد شده است، چون تنوع کودهای مصنوعی بر تولید کشاورزی روسیه تأثیر مثبت گذاشته است. سازمان جهانی غذا و کشاورزی افزایش بی‌سابقه‌ای را در شاخص قیمت مواد غذایی (FPI) در این دوره به بیش از ۱۷.۱ درصد ثبت کرده است. در پاسخ، کشورهای غربی تحریم‌هایی بانکی و کودی-گازی را علیه فدراسیون روسیه اعمال کردند و دسترسی  این کشور به بازارهای سرمایه را مسدود کردند و ظرفیت‌های صادراتی آنها را محدود نمودند. ادامه این تحریم‌ها تا کنون، همراه با ناتوانی اوکراین در صادرات از طریق بنادر اصلی، قیمت محصولات کشاورزی را سرعت بخشید. طرفه اینکه قیمت جهانی گندم به دلیل محدودیت های صادراتی به شدت افزایش یافته است. کشورهایی مانند آرژانتین، صربستان، چین و هند برای صادرات محصولات کشاورزی خود سهمیه بندی کردند. تهدید تشدید محدودیت های صادراتی می تواند شوک تقاضا را به میزان قابل توجهی چند برابر کند و قیمت جهانی کالاهای کشاورزی یا مواد غذایی را به ترتیب تا ده ها درصد افزایش دهد و زمینه را برای انتقال قیمت برای سایر کالاهای کشاورزی نیز فراهم آورد. چون تعامل قیمت ذرت عنصر جدایی ناپذیر قیمت گندم، جو و روغن آفتابگردان است و از سوی دیگر، قیمت ذرت مستقل از تأثیرات قیمت گندم، جو و روغن آفتابگردان نیز به حرکت در می آید. از زمان وقوع این درگیری، کالاهای کشاورزی با عدم قطعیت دائمی ناشی از شوک های عرضه مشخص شده اند. در این میان، تاکید بر این امر حیاتی است که قیمت کالاهای کشاورزی مستعد الگوهای فصلی است. قیمت بازار آنها در طول دوره زمستان افزایش می یابد در حالی که در تابستان و پاییز کاهش می یابد و کشورهای صادرات محور و حوزه نفوذ ژئوپلیتیکی آنها اساساً قیمت بازار کالاهای کشاورزی را هدایت می کند. این درگیری به شدت بر قاره اروپا تأثیر می گذارد و در عین حال اقتصاد جهانی را تغییر می دهد. در نتیجه محدودیت های صادراتی و تحریم های اعمال شده بر روسیه، قیمت کالاها افزایش یافت. به عنوان بخشی از ابتکار جاده کمربند چین، روسیه یک "دروازه" تجاری با کشورهای عضو اتحادیه اروپا بود. با این حال، این "دروازه" در حال حاضر تا حدی بسته است، که منجر به اختلال در تجارت آزاد و افزایش ناامنی غذایی و انرژی برای کل قاره شده است. کانال های اوکراین در حال خشک شدن هستند. هنگامی که سد کاخوفکا در ۶ ژوئن ۲۰۲۳ شکسته شد، آب از مخزن مجاور به رودخانه دنیپرو به سمت شهر خرسون و دریای سیاه سرازیر شد و باعث سیل شدید در پایین دست شد. سیل پس از چند هفته شروع به کاهش کرد، اما با خشک شدن شبکه‌های کانال‌هایی که زمانی از مخزن کاخوفکا تغذیه می‌شد، مشکل آب با سرعت در جنوب اوکراین آشکار شد. در حال حاضر شبکه‌های کانال‌هایی که معمولاً از "مخزن کاخوفکا" تغذیه می‌شوند از مخزن جدا شده و در حال خشک شدن هستند. از دست دادن آب برای صدها هزار هکتار می تواند زمین های کشاورزی این منطقه را تا سال ۲۰۲۴ به "بیابان" تبدیل کند. کمبود آبیاری همچنین می تواند اثرات موجی داشته باشد که باعث می شود کشاورزان محصول کمتری تولید کنند و تقریبا یک و نیم میلیون هکتار از ظرفیت کامل خود استفاده نخواهد شد. بسیاری از محصولات تابستانی کشت شده در خرسون - مانند ذرت، گندم، آفتابگردان، گوجه فرنگی و خربزه - به شدت به آبیاری متکی هستند و بعید است که باران تابستانی برای حفظ سلامت محصول و متوسط عملکرد محصولات آبی کافی باشد. شورای غلات اوکراین تخمین زده است که سیل می تواند منجر به کاهش ۱۴ درصدی حجم صادرات غلات اوکراین شود.
علاوه بر این، بسیاری از کشورها امروزه با کمبود سازه های ذخیره‌سازی مواد غذایی و کاهش بودجه مواجه هستند که ممکن است قیمت‌های مواد غذایی را تسریع کند. تحریم ها و چالش ها در صادرات مواد غذایی روسیه و اوکراین به اروپا، آسیا و شمال آفریقا باعث ناامنی غذایی و فشارهای تورمی شده است. از سوی دیگر، گندم مهم ترین محصول است، زیرا تمایل دارد قیمت سایر کالاهای کشاورزی را  کنترل کند. فدراسیون روسیه با ۳۵ میلیون تن سالانه بزرگترین صادرکننده گندم در جهان است. عمده صادرات گندم روسیه به مصر (۳.۲۳ میلیارد دلار)، ترکیه (۱.۶۶ میلیارد دلار)، نیجریه (۵۵۶ میلیون دلار)، بنگلادش (۴۰۹ میلیون دلار) و پاکستان (۳۹۴ میلیون دلار) است. تغییر حجم واردات در این کشورها امنیت غذایی را نه تنها به دلیل افزایش قیمت ها، بلکه به دلیل کمبود ذخیره مواد غذایی به خطر می اندازند. در گذشته، صادرات غلات از روسیه در معرض عدم قطعیت‌های قیمتی و محدودیت‌های حجمی زیادی بوده است. در سال ۲۰۱۰، به دلیل خشکسالی و کمبود بارندگی، روسیه صادرات محصولات کشاورزی را محدود کرد و باعث یک فاجعه جهانی شد. در آن زمان قیمت مواد غذایی رشد دو رقمی را تجربه کرد و زنجیره تامین مسدود شد تا اینکه افزایش ظرفیت بنادر روسیه از طریق دریای آزوف و دریای سیاه  مشکل زنجیره تامین را تا حدی تعدیل کرد. از سوی دیگر، برای افزایش حجم صادرات، اوکراین نیز باید مسیرهای لجستیکی را بهبود بخشیده و اصلاحات ساختاری در بخش کشاورزی را آغاز کند. پتانسیل تولید زمین های کشاورزی اوکراین عمدتاً به دلیل استفاده بیش از حد از کودها و محتوای هوموس در حال تنزل به طور خطرناکی از بین رفته است.  روسیه به عنوان دومین تولیدکننده جو، عمدتاً به عربستان سعودی (۵۱۴ میلیون دلار)، اردن (۷۵.۶ میلیون دلار)، ترکیه (۷۰.۷ میلیون دلار)، تونس (۴۹.۵ میلیون دلار) و لیبی (۳۷.۳ میلیون دلار) تمایل دارد. از سوی دیگر، اوکراین چهارمین تامین کننده جهانی جو در سال ۲۰۲۰ با صادرات در محدوده ۸۸۳ میلیون دلار در سراسر جهان بود. صادرات جو اوکراین به طور کلی به چین (۴۷۰ میلیون دلار) و اسرائیل (۲۷.۳ میلیون دلار) است. بی تردید بهره برداری از سوخت های زیستی، بازارهای سوخت و کشاورزی را به هم مرتبط کرده اند و دوره جدیدی را در قیمت کالاها آغاز کرده، سیاست سوخت زیستی و بازارهای ذرت محرک های حیاتی افزایش شدید قیمت کالاهای غذایی میباشند. علاوه بر این، وابستگی شدیدی بین قیمت سوخت زیستی و قیمت روغن ذرت، گندم و سویا  وجود دارد که اولین پیامد آن افزایش سطح قیمت مواد غذایی بسته به افزایش قیمت سوخت زیستی است. اثرات به اصطلاح "موجی "که افزایش تقاضا برای ذرت به عنوان منبع تولید اتانول بر قیمت سایر کالاهای کشاورزی می‌گذارد، نشان داد گسترش سوخت های زیستی به افزایش اولیه قیمت کالاهای کشاورزی کمک کرده و این اثرات در طول زمان سبب ساز افزایش بهره وری محصولات زراعی و تغییر روش های کشت آنها بود.
درباره ذرت نیز، تغییرات آب و هوا، نرخ ارز، هزینه های حمل و نقل و جنگ ها انگیزه شوک هایی است که قیمت کالاهای کشاورزی را تسریع کرده است. در کشورهای آسیایی، ذرت به دلیل آب و هوای محلی، عمدتاً به عنوان یک کالای اولیه کشاورزی در نظر گرفته می شود. این کشورها اغلب نمی توانند مصرف خود را با تولید داخلی پوشش دهند، بنابراین به واردات ذرت متکی هستند. روسیه دوازدهمین صادرکننده بزرگ ذرت در سراسر جهان است و بزرگترین واردکنندگان آن ترکیه (۱۱۶ میلیون دلار)، ویتنام (۸۹.۹ میلیون دلار)، کره جنوبی (۴۷.۴ میلیون دلار)، چین (۲۶.۱ میلیون دلار) و لیبی (۱۷.۱ میلیون دلار) هستند. کشورهای خاورمیانه هم باید بر تولید هیبریدی تمرکز کند تا میزان تولید ذرت خود را افزایش دهد. برعکس، اوکراین چهارمین تامین کننده بزرگ ذرت در جهان است. علاوه بر این، اوکراین بخش قابل توجهی از صادرات خود را به هلند (با ۵۱۳ میلیون دلار) و اسپانیا (با ۴۶۰ میلیون دلار) متمرکز کرده، اوکراین از ذرت به عنوان منبع انرژی جایگزین استفاده نمی کند بلکه فقط برای مصرف و صادرات استفاده می کند. صادرات جهانی ذرت بر توسعه و عدم قطعیت های ایجاد شده در بازار نفت تأثیر می گذارد. عدم قطعیت های مکرر قیمت جهانی ذرت به طور قابل توجهی بر قیمت گندم، جو و روغن آفتابگردان تأثیر می گذارد. در ۱۰ سال گذشته مداوما براستفاده از ذرت به عنوان منبع جایگزین سوخت زیستی در اروپا توصیه می شود. این اقدام سازگار با محیط زیست است و احتمالاً می تواند همبستگی بین قیمت ذرت و روغن را کاهش دهد. تولید موثر روغن آفتابگردان همچنین می تواند به عنوان سوخت زیستی مورد استفاده قرار گیرد و ارتباط متقابل با قیمت روغن را کاهش دهد. در این میان، روسیه و اوکراین صادرکنندگان مهم روغن آفتابگردان در جهان محسوب می شوند. عمده صادرات روغن آفتابگردان روسیه به چین (۵۴۰ میلیون دلار)، ترکیه (۴۶۲ میلیون دلار)، هند (۳۳۴ میلیون دلار)، مصر (۱۴۳ میلیون دلار) و سودان (۵۸.۳ میلیون دلار) است. با توجه به تحریم روسیه، همه این کشورها به دلیل کمبود عرضه بین المللی در معرض خطر تورم قرار دارندو فارغ از این ها برای ایران، تغییرات در قیمت نفت و نرخ تبدیل ارزهای سخت (مانند دلار آمریکا و یورو) مستقیماً بر قیمت کالاهای کشاورزی تأثیر می گذارد. زیرا قیمت نفت بخشی جدایی ناپذیر از هزینه های بخش کشاورزی است. در این پس زمینه، شوک‌ها (مثبت یا منفی) بر هزینه‌های تولید و در نتیجه بر قیمت‌های بازار تأثیر می‌گذارند. از سوی دیگر، ثبات نرخ ارز برای تجارت بین‌المللی و مسائل تورمی حیاتی است. اینها و سایر عوامل بیرونی غیرقابل کنترل، مانند درگیری‌های جنگ، تأثیر بلایای طبیعی بالقوه،  تورم جهانی و تورم مورد انتظار، فشار تورم مداوم کالاها اساسی، قیمت بنزین وارداتی و غیره، باعث شده است که قیمت کالاهای کشاورزی به طور قابل توجهی نوسان کند. از طرفی، اقتصادهایی که سهم بیشتری از مواد غذایی در سبدهای CPI دارند، بیشتر در معرض اثرات تورمی مداوم شوک های قیمتی کالاها هستند. از سوی دیگر، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد توسعه مالی، باز بودن تجارت و انعطاف‌پذیری بازار کار به طور جزئی بر نحوه واکنش تورم داخلی به شوک‌های بین‌المللی قیمت کالاهای کشاورزی تأثیر می‌گذارد. سخن پایانی اینکه کالاهای کشاورزی یک عنصر ضروری امنیت غذایی برای کشورهای کم درآمد است. این موضوع دوباره به دلیل ادامه جنگ روسیه و اوکراین مورد توجه بین المللی قرار گرفته علاوه بر این، روسیه و اوکراین پیشروترین تولیدکنندگان گندم، ذرت، جو و روغن آفتابگردان در جهان هستند. بررسی ها نشان داده که تا کنون قیمت ذرت به طور قابل توجهی تغییرات قیمت آتی را در سه کالای کشاورزی دیگر تعیین می کند. قیمت جهانی گندم نیز با تأثیری جزئی بر قیمت جو و روغن آفتابگردان تأثیر می گذارد، با این حال، آینده  قیمتی این چهار محصول کاملاً نامشخص است، زیرا به سرنوشت توافق کریدور غلات دریای سیاه، وضعیت لجستیک بنادر، نقش اتحادیه اروپا، تحرکات ناتو، تصمیمات دولت ها، سرنوشت پاتک ها و جنگ ها، شدائد اقلیمی و بلایای طبیعی، زمینه های ژئوپلیتیکی و غیره بستگی دارد. بر اساس تحلیل ناسا هاروست، تقریباً ۲۲ درصد از زمین های کشاورزی اوکراین - شامل ۲۸ درصد محصولات زمستانه و ۱۸ درصد از محصولات تابستانی - تحت کنترل روسیه است. محصولات تابستانی، عمدتاً ذرت و آفتابگردان، در شمال و غرب اوکراین بیشتر از محصولات زمستانه کشت می شوند. چون با ادامه جنگ تانک‌ها در مزارع غلتیده، زمین‌های کشاورزی با مین پوشانده شده و گلوله‌های توپخانه‌ای را روی محصولات باریدن گرفته و قیمت سوخت و کود شیمیایی افزایش و نیروی کار کمیاب و برخی از کشاورزان در دو طرف برای پیوستن به جنگ  مزرعه را ترک کرده اند. دیگران در اثر بمباران روستاهایشان جان باختند یا فرار کردند. حتی کشاورزان دور از خط مقدم، نیزشاهد نشستن ده ها میلیون تن غله و سایر کالاهای کشاورزی در سیلوها و بنادر به دلیل محاصره دریایی بودند. در برخی مناطق، مهمات و مین های منفجر نشده می تواند کشاورزی را در کوتاه مدت غیرممکن کند. " در مناطق اشغال نشده، محاصره دریایی بنادر و افزایش قیمت سوخت چالش‌های بزرگی را برای برداشت‌های آتی ایجاد می‌کند. با طولانی شدن جنگ، حتی تأسیسات ذخیره غلات و روغن نباتی نیز به هدف تبدیل شدند. تاثیرات قیمتی در آینده دور از ذهن نیست. چشم انداز اقتصاد کالاهای اساسی تاریک به نظر می رسد و بسیاری از کشورها به طور همزمان با بحران مهاجر پذیری پناهنگان اقلیمی و سیاسی، تحریم، محدودیت صادراتی، تورم بالا و رشد منفی مواجه هستند. انقباض فعالیت های اقتصادی ظرفیت بودجه ای دولت ها را کاهش  داده و در عین حال محدودیت هایی را بر روی شبکه های توزیع غذا اعمال می کند لذا، باید به ابتکارات جدید اندیشید.